در این نوشتار، بحث بر سر صحت زیارت عاشوراست و از دو روش بررسی وثاقت راویان و بررسی صحت اسناد، برای این منظور استفاده شده است. در روش اول، با بررسی روایات المصباح شیخ طوسی، حکم به صحت این روایات شده و در روش دوم نیز همدستی راویان در ساختن متنی واحد، به دلایل مختلف، منتفی دانسته شده است.

روایات روزه عاشورا با تنوع خود در اثبات روزه به عنوان واجب شرعی یا انکار آن در قالب امری حرام، با توجه به ملاحظات عقیدتی و سیاسی، حکمی متفاوت پیدا کردند. دامنه این اختلافات از محدثان متقدم شروع شد و با اوج گیری در دوران اخباریان دوباره احیاء گردید و زمان حاضر نیز در قالب ارایه فتاوا و شرح نویسی ذیل منابع فقهی و جوامع روایی ادامه یافته است. تحلیل فقه الحدیثی مجموعه روایات اثباتی در مقابل انکاری روزه عاشورا می تواند راهگشای مهمی در فهم اصل صدور و صحت آنها باشد و در این مسیر، درک تاثیر واقعه عظیم کربلا از یک طرف، تاریخچه صدور این روایات در دیگر سو و در نهایت موضع گیری ایمه (ع)، تاثیری به سزا و دریافت فهمی مشترک از آنها خواهد داشت. امام باقر (ع) و امام صادق (ع) با پیش بینی نتیجه عمل به روایت صوم عاشورا در به انحراف کشاندن اهداف قیام عاشوراییان به مقابله با بدعت و سیاست ورزی اموی رفتند و با خدشه در صدور و محتوای روایات صوم، این روایات را با واقعه کربلا همخوان ندانستند.

پژوهش حاضر درصدد تبیین ساختارهای کلامی تاثیرگذار درنهضت عاشوراست. ازآنجاکه قیام عاشورا همواره باآمیزه ای ازعشق ودلدادگی همراه بوده است، مقوله های فلسفی وعقلانی، کمترمجال ورود به ساحت آن راپیداکرده اند. بنابراین ضرورت پژوهشهایی از این دست رخ می نماید وجریان عاشورا را درعرصه های متفاوتی قرارمی دهد. این تحقیق با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی وگردآوری اطلاعات کتابخانه ای ونیزفیش برداری ازطریق مطالعه منابع مربوط وهمچنین بکارگیری نرم افزارهای گوناگون کلامی وتاریخی وجستجوی اینترنتی درصدد اثبات این فرضیه است که تمام فعلها وترک فعلهای امام حسین(ع) مبنای عقلانی وکلامی داشته است. دستاوردپژوهش، یابش این واقعیت است که علم کلام باتوجه به ساختمان عقلانی محکمی که دارد باتمام قوا ازشالوده نهضت وحتی فرهنگ عاشورا پشتیبانی می کند. زیرا از یک سو بااستفاده از عقل واستدلال، اصول اعتقادی اسلام که امام حسین(ع) مستجمع آنهاست رابه اثبات می رساند وازسوی دیگر راه رابرای مناظرات علمی، عقلی وفلسفی پیرامون تفکر عاشورا باز می نماید.

همانند دیگر جنگ ها و نبردهای تاریخی، قیام امام حسین بن علی (ع) و واقعه عاشورا – از آغاز تا پایان-با گفتگوها و مذاکراتی همراه بود. این گفتگوها بسته به شرایط، گاه نتایجی نیز در برداشت، اما در نهایت نتیجه بخش نبود و به شکست انجامید. نبرد عاشورا هنگامی آغاز شد که مذاکرات طرفین کاملاً به بن بست رسید. هدف از نوشتن این مقاله ارائه گزارشی جامع و تا حد ممکن دقیق از دفعات و جزئیات مذاکرات دو طرف بوده است. نیز قصد آن بوده که با برجسته کردن این موضوع، شناخت بهتر و مؤثرتری از جنبه­ای کمتر نمایان از این قیام به دست آید. بر این اساس دستاورد این نوشته ارائه گزارشی یکجا از مذاکرات در تاریخ عاشورا همراه با ذکر جزئیات و حواشی در مقاله­ای مستقل و نسبتا کوتاه است. این کار همانند بیشتر نوشته­های تاریخی، بر اساس روش استقرایی – تحلیلی و با تکیه بر منابع تاریخی کهن صورت پذیرفته است.

هدف این مقاله بررسی متن زیارت عاشورا و شناسایی جایگاه توحیدشناسی با بهره گیری از روش تحلیل محتواست. سؤال اصلی آن است که آیا می توان توحیدشناسی را محور اصلی زیارت عاشورا تلقی کرد؟ بدین منظور، در گام اول با استفاده از تحلیل محتوای کمّی نمودارهای سنجش فراوانی کلمات، موضوعات و جهت گیری ترسیم شد؛ نتایج حاصله بیانگر آن است که پرکاربرد ترین واژه، کلمة جلاله «الله» و مهم ترین موضوع زیارت نیز توحیدشناسی است. در گام دوم نیز از طریق تحلیل محتوای کیفی، 9 مقوله شناسایی شد که از میان آنها، 4 موضوع اصلی زیارت عاشورا تعیین گردید که عبارتند از: توحیدشناسی، امام شناسی، دین شناسی، دشمن شناسی. بنابراین با استناد به روش علمی و سلسله مراتب شناخت، توحیدشناسی در رأس این موضوعات بوده و به عنوان موضوع محوری شناخته شد. ازاین رو، جایگاه توحید و مراتب آن، شامل: ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی، متناسب با متن زیارت عاشورا تشریح گردید.

به علت آمیخته شدن اخبار سره و ناسره در روایت تاریخی کربلا، اظهار نظر در این خصوص سخت دشوار شده و نیز تحقیق در مورد آن ضروری گشته، خصوصا که در طول تاریخ، عنایت به آن حادثه عظیم و نگارش تاریخ آن جدی تر از سایر رخدادها بوده و بدین جهت آثار متعددی در این باره نوشته شده است. با این وجود، از بسیاری از آن تواریخ اثری نیست و آنهایی هم که موجود است بر اثر عوامل متعددی دچار آسیب گردیده اند.هدفی که در این مقاله دنبال می شود، آن است که با مطالعه روشمند پیرامون اخبار و روایات تاریخی حادثه عاشورا، آسیب هایی که تاکنون این اخبار و روایات را در میان منابع اصلی (منابع هفت قرن نخست) فرا گرفته، شناسایی و راه کارهای لازم جهت تنزیه این اخبار و روایات برای ارائه یک تاریخ درست از حادثه عاشورا معرفی شود.بدین جهت در این مقاله ضمن ذکر آسیب های مصدری و متنی در اخبار عاشورا، برای هر یک نمونه ای ذکر شده و به تحلیل و شناخت گونه های آسیبی آن از نظر محدثان پرداخته شده است.

مناسک عزاداری عاشورا، در دوره های مختلف تاریخی علاوه بر صورت بندی هایی مختلف، پذیرای دیدگاه های نظری و گفتمان های متنوعی نیز بوده است. این گفتمان ها تحت تاثیر اوضاع اجتماعی- سیاسی ساخت یافته و امکان رشد و بازتولید نظام فکری خاص خود و تاثیر آن بر جامعه را می یابند و به جهت این تاثیرگذاری بررسی پیرامون گفتمان های مذکور از منظر جامعه شناختی ضرورت می یابد و آنچه در ادامه می آید نتیجه پژوهشی است در این باره، که توصیف ویژگی های گفتمان های متاثر از محتوای مناسک عاشورا و همچنین تفسیر معانی مورد نظر این گفتمان ها را مدنظر داشته است. این تحقیق به روش کیفی و با اتکا به نظریات دورکیم و روش تحلیل گفتمان فرکلاف به بررسی محتوای نشریات مرتبط با موضوع عاشورا که در سال 1389 چاپ شده پرداخته (با استفاده از نمونه گیری نظری هدفمند و ناهمگون) و در نتیجه آن سه نوع گفتمان: 1. گفتمان علمی-آکادمیک 2. گفتمان ادبی- هنری 3. گفتمان کلامی- فقهی تشخیص داده شده است.

دو منبع اصلی زیارت عاشورا عبارت اند از: کامل الزیارات ابن قولویه و مصباح المتهجد شیخ طوسی. نوشته حاضر به بررسی اسناد این زیارت در این دو منبع می پردازد و وجوه تضعیف و تصحیح آنها را آشکار می کند و به این نتیجه می رسد که سند سوم شیخ طوسی در مصباح المتهجد (روایت صفوان) اصح طرق روایت این زیارت است و طرق دیگر هرچند خالی از ضعف نیستند، ولی می توانند این طریق را تایید و تقویت کنند.