داستان «شاه و کنیزک»: در آغاز مثنوی داستانی است رمزی که مولانا خود آن را به قصد بیان مسایل مربوط به تکامل روحی و معنوی انسان، از طریق سیر و سلوک بر وفق تعالیم اولیا بر ساخته و به نظم در آورده است.اصل داستان به اختصاد چنین است:پادشاهی دین دار به عزم شکار سوار می شود در راه کنیزکی زیبا نظر او را جلب می کند شاه او را از خواجه اش می خرد و از ازدواج او برخوردار می گردد. لیکن آن دختر بزودی بیمار می شود، شاه که سخت دلباخته کنیزک است، برای درمان او طبیبان را احضار می کند، اما کوشش ایشان در معالجه کنیزک به جایی نمی رسد و بیماری هر ساعت سخت تر می شود، سرانجام شاه که جان خود و کنیزک را در خطر می بیند، خالصانه روی به درگاه خدا می برد و با گریه و استغاثه از او یاری می جوید، در میان گریه به خواب می رود و در خواب پیری را می بیند که او را به برآورده شد حاجات مژده می دهد و می گوید: فردا اگر غریبی نزد تو آمد او را گرامی دار که فرستاده ما و حکیمی حاذق و امین است و کار او در درمان بیماریها معجزه آساست. این خواب در عالم بیداری به حقیقت می پیوندد و روز هنگام آن پیر نزد پادشاه می آید و پس از معاینه کنیزک، شاه را آگاه می کند که بیماری او به تن مربوط نیست و جنبه روانی دارد و منشا آن نیز عشق است و از طریق روانکاوی هویت معشوق او را هم بر ملا می کند و فرمان می دهد تا شاه آن معشوق را که جوانی زرگر است با فریب و وعده های دروغ از سمرقند احضار کند و کنیزک را بدو بخشد تا کنیزک در وصال او بهبود یابد. بدین ترتیب عاشق را به معشوق می رساند و به فرامان پیر آنها مدت شش ماه کامرانی می کنند، بعد از آن پیر برای جوان زرگر شربتی می سازد و به او می خوراند، جوان زرگر با خوردن آن شربت بتدریج زرد روی و پژمرده می شود و شادابی و زیبایی خود را از دست می دهد و همراه با آن، عشق کنیزک نیز روز بروز بسردی می گراید، تا با مرگ زرگر، عشق کنیزک نیز فراموش می شود.در این مقاله کوشش شده است نخست رمزی بودن داستان توجیه گردد، پس از آن به تفسیر و تاویل آن به وجهی پرداخته شود که آنچه شارحان پیشین از آن یاد نکرده یا به اجمال از آن گذشته اند، با تفصیل بیشتر در اختیار خوانندگان قرار گیرد و از آنجا که توجه به مثنوی و مطالعه آن تنها به آشنایان ادب و عرفان اختصاص ندارد، پیش از ورود به اصل موضوع و نیز در همین مباحث اصلی هر جا ضرورتی اقتضا داشت، نکاتی از مسایل بنیادی عرفان باستناد برخی ماخذ ذکر شد تا فایده آن عام تر باشد.رموز این داستان تنها به اشخاص و برخی اشیا منحصر نمی شود، بلکه بسیاری از مفاهیم و اعمال و حوادث را نیز در بر می گیرد، آنچه در مقاله حاضر بدان توجه شده، وحدت موضوع و ارتباط منطقی بین مقاصد رمزی کلیه اجزا و عناصر در بطن داستان است.