طی این پژوهشی با انجام مطالعات صحرایی بر روی اغلب دیاپیرهای نمکی حوضه ایران مرکزی و تهیه نقشه ای از نحوه پراکندگی آنها گسترش حوضه های رسوبی و چگونگی ایجاد آنها مورد بررسی قرار گرفته است. دیاپیرهای ایران مرکزی را می توان بطور کلی به سه حوضه رسوبی مرتبط دانست. اولین حوضه تقریبا به موازات روند زاگرس بوده که از جنوب شرقی اردکان تا حوالی تبریز ادامه داشته است. حوضه تبخیری دیگری نیز در جنوب سمنان وجود داشته است که در حال حاضر نمک دیاپیر های حوضه کویر بزرگ را تغذیه می نماید. سومین حوضه تبخیری در شمال ایران مرکزی به موازات فوردیپ البرز مرکزی و خصوصا به موازات لولای تغییر روند البرز مرکزی ایجاد گردیده است. با توجه به اینکه سن اغلب این نمکها متعقل به ائوسن پایانی- الیگوسن آغازین می باشد شکل گیری کلی حوضه های تشکیل آنها در پی فاز کوهزایی معادل پیرنه مورد بررسی قرار گرفته است. دیا پیرهای شمال حوضه ایران مرکزی غالبا در بخشهای شمالی و شمال غربی شهرستان گرمسار از سطوح ضعف گسله های تراستی و امتداد لغز به سطح طمین رسیده و سپس در اثر حرکت ثقلی بر روی سطح گسترش سافته اند. با وجود ادامه یافتن رخنمون این دیاپیرها به موازات فوردیپ البرز مرکزی تا حوالی ده نمک ولی ارتفاع کم دیاپیرها و عدم رخنمون قابل توجه نمکها دلیلی بر ضخامت کم نمک تغذیه کننده دیاپیرها در این نواحی می باشد. گسترش وسیع توده های نمک غالبا به موازات لولای تغییر روند البرز مرکزی و همچنین وجود رخنمونهایی از سازند قرمز فوقانی که تا نواحی شمال شرقی فیروزکوه نیز ادامه ساقته است دلیلی بر پیشروی محیط رسوبی ایران مرکزی تا بخشهای میانی البرز مرکزی می باشد. این پدیده به علت ایجاد یک محیط کششی در البرز مرکزی در پی تغییر روند البرز شرقی طی حرکات تکتونیکی معادل فاز پیرنه می باشد. جهت تعیین نرخ خروج نمک و به تبع آن میزان رشد دیاپیرهای منطقه گرمسار در این پژوهش روش جدیدی بکار گرفته شده است. در این روش که در سه محل اجرا شده است با ایجاد نفاط ثابت نقشه برداری بر روی دیاپیرها و دو نقطه کنترلی در دشت های مجاور آنها علاوه بر تعیین حرکت الاستیک روزانه آنها پلاستیک آنها نیز اندازه گیری شده است. از جمله نتایج بدست آمده طی چندین مرحله اندازه گیری تشخیص حرکات الاستیک روزانه نمکها در جهات افقی و قائم برای اولین بار در جهان می باشد. هر چند که جهت بیان علت اینگونه حرکات و همچنین تعیین میزان دقیق حرکات پلاستیک نمکها نیاز به داده های بیشتری طی چند سال دیگر وجود دارد ولی نتایجی که تاکنون بدست آمده ارزشمند بوده و در غالب چند مقاله داخلی وبین المللی ارایه شده است.

بر روی دو توده نمک به سن ائوسن پسین- الیگوسن پیشین که در نزدیکی گرمسار در راستای گسلهای اصلی رخنمون یافته اند، در 3 محدوده علامتهای فلزی نصب شده اند. هر علامت بر روی یک صفحه فلزی به ابعاد 1×30×30 سانتیمتر قرار دارد که با چهار پایه به طول 50 سانتیمتر بر روی توده های نمک نصب شده اند. با استفاده از یک روش اندازه گیری دقیق در دوره های زمانی 15 تا 60 دقیقه ای حرکات افقی وقائم علامتها نسبت به خط پایه های ثابتی بر روی دشت در روزهایی از سال 1997 میلادی تعیین گردیده است. درجه حرارت سطح زمین در سایه مجاور خط پایه ها در همان فواصل زمانی اندازه گیریها نیز ثبت شده است. نتایج این اندازه گیریها عبارتند از: 1ـ حرکت علامتها نامنظم بوده ولی بین چند سانتیمتر تا 7 متر در هر روز ثبت شده است. معمولا هر علامت در هنگام غروب خورشید به جایی که در هنگام طلوع خورشید قرار داشته بر می گردد که حکایت از تغییر شکل روزانه الاستیک در نمکها دارد. 2ـ حرکات افقی وقائم علامتها در یک روز با یکدیگر هماهنگ بوده و همچنین تغییر فاصله افقی وقائم انها نسبت به خط پایه نیز با هم مرتبط می باشد. 3ـ تعیین میزان استرین نمکها با استفاده از مقادیر حرکتی علامتها مشخص می کند که استرین افقی با فاصله علامتها از خط پایه مرتبط می باشد، درصورتی که استرین قائم ثابت بوده و کاملا به ضخامت نمک در زیر علامتها بستگی دارد. 4ـ حرکات نمک طی چند ساعت را می توان به دلیل افزایش حجم ناشی از افزایش درجه حرارت اندازه گیری شده در نظر گرفت. در صورتی که حرکات بعدی نمک را می توان به دلیل سرعت کمتر افزایش حجم نسبت به تغییرات درجه حرارت در نظر گرفت. 5ـ در برخی از روزها که منحنی نوسانات نیروی کشندی تفاوت زیادی با منحنی تغییرات درجه حرارت دارد، حرکات نامنظم علامتها با تغییرات نیروی کشندی هماهنگی بیشتری دارند. بنابراین پیشنهاد می گردد که نیروی کشندی ماه و خورشید بر روی حرکات توده های نمک رخنمون یافته بر روی سطح زمین موثر می باشند.

در حاشیه جنوبی البرز مرکزی حوالی شهرستان گرمسار رخنمونهای نسبتا وسیعی از دیاپیرهای نمکی ترشیری وجود دارد. تنها در دیاپیرهای غرب این شهرستان تعداد قابل توجهی توده های آذرین نیز به همراه سنگ پوشش گچی دیده می شود با توجه به شواهد موجود احتمالا این توده ها همزمان با ته نشست توده های تبخیری طی ائوسن پایانی - الیگوسن آغازین فوران نموده اند.پتروگرافی این توده ها نشان می دهد که اغلب در محدوده بازالت تولئی ایتی، اولیوین بازالت، آندزیت بازالتی، دیاباز و بازالت آلکالن قرار گرفته اند. بر مبنای ترکیب شیمیایی، ماگمای سازنده این سنگ ها اغلب در محدوده آلکالن از نوع پتاسیک و برخی از نمونه ها از نوع ساب آلکالن می باشند. همچنین این سنگ ها غالبا در محدوده بازالت، آندزیت بازالتی، تراکی آندزیت بازالتی، تراکی بازالت و بازانیت قرار گرفته اند. تغییرات میزان فراوانی عناصر اصلی سنگ های آذرین منطقه در مقابل سیلیس نشان می دهد که در ضمن تفریق ماگما یک ماگمای جدید با ترکیب مافیکی تر با ماگمای در حال تفریق اختلاط حاصل نموده است. میزان فراوانی عناصر کمیاب و نادر در این بازالتها با بازالتهای آلکالن درون صفحات (بازالتهای قاره ای و بازالتهای جزایر اقیانوسی) بهترین انطباق را دارند. بر اساس نمودارهای مثلثی مربوط به محیط های تکتونیکی متفاوت، نیز این بازالتها با آتشفشان درون صفحات (WPB) بیشترین انطباق و همزادی را دارند. مقایسه نمودارهای عنکبوتی بازالتهای درون قاره ای و بازالتهای میان اقیانوسی با بازالتهای منطقه بیانگر این مطلب است که این بازالتها همانند بازالتهای درون قاره ای غنی شده اند. ژئوشیمی سنگهای آنالیز شده و بررسی موقعیت ترکیبی آنها نیز حکایت از وجود آلایش پوسته ای داشته و نشان می دهد بازالتهای دورن صفحه ای در منطقه مورد مطالعه از نوع بازالتهای درون قاره ای بوده که در اثر کافتی شدن ایجاد شده اند.

کانسار مس پورفیری سونگون در اذربایجانشرقی و در شمالغرب ایران واقع شده است. پورفیری های سونگون (الیگومیوسن) به صورت استوک ها و دایک ها رخ داده و به داخل یکسری از مواد اذراواری و لاواهای الیگوسن، سنگهای ماسه ای- رسی ائوسن، و سنگهای کربناته کرتاسه بالایی نفوذ کرده اند. استوک های پورفیری به دو گروه تقسیم شده اند: 1) استوک های پورفیری I (کوارتز مونزودیوریت) و 2) استوک پورفیری II کوارتز مونزونیت، گرانودیوریت و گرانیت). استوک پورفیری II میزبان اصلی کانسنگهای مس و مولیبدن در سونگون می باشد. تعداد کثیری از انواع مختلف رگچه ها و ریز رگچه های متقاطع کوارتز، سولفیدها، سریسیت ها، کربناتها و سولفاتها در داخل استوک پورفیری II تشکیل شده اند. سه نوع متمایز از دگرسانیهای هیدروترمالی و کانی سازی سولفیدی در سونگون تشخیص داده می شود، 1) درون زاد، 2) متاسوماتیسم تماسی 3) برون زاد. تغییرات غلظت 12 عنصر(Si, Al, Fe, Mg, Na, Sr, Ca, Rb, K, Mo, Cu, S) به صورت قائم در داخل انواع مختلف زون های دگرسانی درون زاد در سونگون نشان داد که S ، Cu ، Mo ، Fe ، K و Rb به طور عمده در زون های دگرسانی فیلیک، پتاسیک- فیلیک متمرکز شده جایی که فراوانی Ca ، Sr ، Mg وNa نسبت به زون دگرسانی پتاسیک به طور قابل ملاحظه ای پایین می باشد. مقادیر Al و Si در زون های دگرسانی برون زاد نسبتا بالا بوده و فراوانی انها بتدریج در جهت پایین و به طرف زون پتاسیک کاهش می یابد. مس و مولیبدن به طور عمده در زون های فیلیک و پتاسیک- فیلیک بویژه در قسمت مرکزی استوک پورفیری مینرالیزه جایی که سنگها شدیدا متحمل شکستگی و ریزشکستگیهای نوع استوک ورک شده اند تمرکز یافته اند. تمرکز انها در زون پتاسیک نسبتا پایین می باشد.

منطقه مورد بررسی در جنوب استان چهارمحال و بختیاری بین ′28، °50 تا ′13، °51 طول شرقی و ′20، °31 تا ′38، °31 عرض شمالی واقع شده است. نقشه زمین شناسی موجود از این منطقه، نقشه 1:250000 بروجن، تهیه شده توسط وزارت نفت است که به جهت مقیاس، محدوده مطالعاتی در آن با اطلاعات مختصر زمین شناسی قابل رویت می باشد. لذا تهیه نقشه و تفسیر زمین شناسی منطقه فوق با ذکر جزییات چینه شناسی الزامی به نظر رسید. این منطقه توسط گسل باغ حیران به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می گردد. بخش شرقی در زون زاگرس مرتفع قرار دارد و رسوبات آن مربوط به پالئوزوئیک و مزوزوئیک می باشد. گسل های فراوان و خردشدگی سازندهای موجود از ویژگی های بارز این قسمت است. رسوبات این بخش معادل باروت، زایگون و لاکون و میلا می باشد. علاوه بر این، رسوبات کربناته مربوط به ژوراسیک و کرتاسه نیز در این بخش قابل تشخیص است. گسل های موجود در این بخش در جنوب روستای باغ حیران روند N-340 و در شمال و شمال غرب روستای مزبور روند شرقی – غربی دارند. بخش غربی که قسمت اعظم محدوده مورد مطالعه را در بر می گیرد شامل رسوبات دوران سوم و چهارم می باشد. سازندهای عمده تشکیل دهنده این بخش عبارتند از: 1- رسوبات ائوسن که عمدتا آهکی است و در مواردی به آهک دولومیتی و دولومیت مبدل می شود. 2- رسوبات الیگوسن که عمدتا آهکی، آهک مارنی و گاهی شیل می باشد. 3- سازند آسماری که شامل سنگ های آهکی و سنگ های آهکی مارنی است. 4- گروه فارس که در بخش تحتانی شامل کنگلومرا و در بخش فوقانی شامل مارنهای گچدار، سیلتستون و ماسه سنگ می باشد. 5- سازند بختیاری که شامل کنگلومرا و ماسه سنگ است. 6- رسوبات دوران چهارم که در این بخش به صورت پادگانه های آبرفتی، آبرفت های جوان و مخروطه افکنه ها قابل رویت می باشند. گسل های موجود در این بخش روند شمال غربی – جنوب شرقی، شمال شرقی – جنوب غربی و شمالی – جنوبی دارند. در پایان به تهیه نقشه زمین شناسی محل با ذ کر جزییات و راهنما اقدام گردید که می تواند در طرح های عمرانی مورد استفاده قرار گیرد.

ناحیه مورد مطالعه در 110 کیلومتری شمال ،شمال شرقی اصفهان و 20 کیلومتری غرب اردستان در پشت کمان ماگمایی ( نوار بزمان - ارومیه ) قرار دارد.(شکل1)در این منطقه ضخامت قابل توجهی ( 465متر ) از رسوبات معادل سازند قم بر روی سنگهای آذرین (آندزیت - تراکی آندزیت و آندزی بازالت) ائوسن قرار دارد.سازند قم از نظر لیتواستراتیگرافی از شش عضو و چهار زیر عضو تشکیل شده است و بیشترین ضخامت آن در اطراف شهرستان قم می باشد.تفکیک این عضوها در محل مورد مطالعه ( غرب اردستان ) امکان پذیر نیست. در این تحقیق از نهشته های منسوب به سازند قم تعداد زیادی مرجان جمع آوری ، شناسایی و معرفی گردیده اند. این مرجانها به طور عمده از یکصد و پنجاه متری قاعده برش مورد مطالعه برداشت شده اند. این مرجانها در مطالعه پالئواکو لوژی و پالئوبیوژئوگرافی منطقه مورد مطالعه مورد استفاده قرار گرفته اند. مرجانهای این ناحیه با فونهای مرجانی منطقه قم - باغک - چالغره ( شوستر ، 1999 )و مرجانهای منطقه مکران که توسط (Maccall , 1994) مطالعه گردیده نزدیکی دارند و مخلوطی از قطعات مرجانی ایندوپاسیفیک و مدیترانه ای است. همچنین از فرا مینیفرهای بزرگ و بنتیک (ائولپید، سیکلینا، نفرو لپید و سیکلینا ) همراه، برای بیو استراتیگرافی و کمک به تأیید پالئواکولوژی استفاده شده است .وجود مرجانهای منفرد (Salitary) بصورت پراکنده در بعضی افقها بیانگرآشفتگی محیط و تجمع مرجانهای Faviides وPorites در بخش هایی از مقطع، سیمایی از مرجانهای الیگومیوسن را نشان می دهد که بیانگر محیطی با عمق کم است. فراوانی و تنوع مرجانها در منطقه اردستان بسیار زیاد است و با مطالعه دقیق امکان تفکیک چند بیوزن مرجانی در این ناحیه وجود دارد.

در شمال خوی یک مجموعه دگرگونی گسترده رخنمون یافته که در غرب با سفره افیولیتی شمال غرب ایران و در شرق با رسوبات دگرگون نشده پالئوزوئیک در تماس است. سازند قم با سن الیگوسن- میوسن تمامی این مجموعه را به صورت دگرشیب پوشانیده است. سنگهای دگرگونی این منطقه دو مجموعه متابازیتی ومتاسدیمنتی بوده که متابازیتها شامل شیست سبز وآمفیبولیت ومتاسدیمنتها شامل میکا شیست، گارنت- استرولیت شیست، گارنت- استرولیت- سیلیمانیت شیست هستند. مرمر، کوارتزیت ومتا آرکوز نیز به صورت بین چینه ای با شیستها و متابازیتها دیده می شوند. پیش سنگ متابازیتهای شمال خوی گابرو وبازالت با سرشت تولئیتی و کالکوآلکالن و متاسدیمنتها غالبا پلیتی بوده که با رسوبات کربناته و تخریبی (ماسه سنگ و کنگلومرا) همراه بوده اند. درجه دگرگونی در این سنگها از رخساره شیست سبز تا آمفیبولیت فوقانی تغییر می کند. پاراژنزها نشان می دهند که سنگهای این منطقه تا حد رخساره آمفیبولیت فوقانی دگرگون شده اند. محاسبات ژئوترموبارومتری بر اساس تعادل کانیها به روشهای مختلف و شرایط پایداری کانیها دال بر این است که مسیر پیشرونده دگرگونی (خط MFG) ز بالای نقطه الحاق سه گانه کانیهای گروه Al2SiO5 می گذرد و متوسط گرادیان زمین گرمایی در زمان دگرگونی بین 27 الی 30 درجه سانتیگراد در هر کیلومتر بوده است. این گرادیان باگرادیان زمین گرمایی در زونهای برخوردی، مطابقت بیشتری تا با مناطق دیگر دارد. علاوه بر این تجزیه نقطه ای کانیها افت سریع فشار را در حاشیه کانیها نشان می دهند که بیانگر مسیر PTt نرمال در این سنگهاست. بنابراین به نظر می رسد دگرگونی این سنگها ناشی از ضخیم شدن پوسته در محل برخورد ورقه عربستان با آذربایجان بعد از کرتاسه (احتمالاائوسن) بوده باشد تا عوامل دیگری مانند فرا رانش ورقه های افیولیتی داغ و یا نفوذ توده های گرانیتی.