محیی الدین ابن عربی (ف. 638ق) ملقب به شیخ اکبر از چهره های شاخص عرفان و تصوف و یکی از برجسته ترین شخصیت های تأثیرگذار در عرفان نظری است. نوشته های ابن عربی و به ویژه کتاب فصوص الحکم و برخی شرح های آن در طول سده های اخیر در بسیاری از مدارس دینی جهان اسلام تدریس می شده است. در جهان غرب اولین اثری که از ابن عربی منتشر شد رساله مختصر «اصطلاحات صوفیه» است که گوستاو فلوگل (ف.1870م) خاورشناس آلمانی آن را به سال 1845م به همراه کتاب التعریفات میرسیدشریف جرجانی (ف. 816ق) تصحیح و منتشر کرد. از آن به بعد آثار متعددی در غرب پیرامون اندیشه های ابن عربی منتشر شده است و اقبال به ابن عربی در دهه های اخیر بسیار شدت گرفته است. یکی از آثاری که ابن عربی را به خوانندۀ غیرمتخصص غربی معرفی می کند و به اختصار به اندیشه های او می پردازد، کتاب «ابن عربی وارث انبیا» نوشتۀ ویلیام چیتیک است. این کتاب به زبان های فارسی و عربی ترجمه شده است. در مقاله حاضر به معرفی کتاب چیتیک و ترجمه های آن می پردازیم.

در ادوار پیشین که فرهنگ عمومی و آمخته های نهادین جامعه پارسی زبان جوششی داشت و خروششی، بی تردید پارسی گفتاری ایرانیان نیز آهنگین بود. جایگاه رفیع شعر و کلام موزون، در دوره های پیشین، هم بر آهنگین بودن پارسی گفتاری تاثیر داشت و هم از آن تاثر. این که بسیاری از زمینه های فرهنگی- که با کلام مخیل و شعر سر و سری هم نداشت اما با کلام موزون (نظم) تبیین می شد- مثلا تفسیر قرآن به نظم صورت می گرفت و ترجمه حدیث به نظم فارسی می شد یا دستور زبان و دیگر زمینه های آموزشی و تعلیمی زبان شناختی به نظم عرضه می شد و تاریخ صورت منظوم می یافت و حتی مباحث علوم دقیقه مانند پزشکی و گیاه شناسی و اخترشناسی به نظم و کلام موزون مجال طرح می یافت- همه، حاکی از این بود که پارسی زبانان آهنگ و آهنگین بودن را در زبان روزمره شان بیشتر خوش می داشته اند. زبان گفتاری برخی از مشایخ صوفیه مانند خواجه عبدالله انصاری، ابوسعید ابوالخیر، یکی دو پاره عبارت پارسی از بایزید بسطامی و برخی عبارت های منسوب به ابوالحسن خرقانی و نگارش هایی چون روضه الفریقین ابوالرجا شاشی، دستور الوزرا ابوالرجا قمی و امثال و اشباه آنها هم، که بی گمان با زبان گفتاری عصر همسانی و همسویی دارند، همه نشان از آن دارد که مقوله آهنگ و آهنگین سازی عناصر زبان پسند غالب و عمومی ذهن و زبان پارسی زبانان ادوار پیشین بوده است...

صفی علیشاه اصفهانی از عرفای بزرگ اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری است. او تفسیر قرآن مجید را همراه با تاویلات فلسفی و عرفانی آن به نظم در آورده است. این تفسیر از آثار بسیار مهم و شگفت انگیز این دوره است و ازجنبه های مختلف فلسفی، عرفانی، کلامی، مذهبی، ادبی و تاریخی قابل تحقیق و بررسی است . صفی علیشاه در سرودن این تفسیر، تحت تاثیر کلام مولانا در مثنوی بوده و بعضی مضامین را از وی اقتباس کرده است. همچنین بعضی مطالب عرفانی را از تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار رشیدالدین ابوالفضل میبدی برگرفته است. در این تفسیر زندگی انبیا و احکام شریعت با عقاید صوفیه تطبیق داده شده است .

در تاریخ اسلام تقریبا همه سلاسل صوفیه بجز یکی که نقشبندیه باشد خود را به مقام ولایت کلیه حضرت علی (ع) منتسب می دانند و معتقدند که این رشته ها به واسطه ائمه اطهار به مصدر ولایت علی (ع) می رسد. با توجه به اینکه اصرار در این انتساب به خصوص در ایامی که تشیع قدرت و ظهور ظاهری نداشته، مثل دوره سلجوقیان، جهتی جز اظهارات ارادت معنوی و اخذ طریقت از آن حضرت ندارد. این مطلب حتی اگر مورد انکار یا چون و چرای بعضی مورخان هم باشد از نظر ماهوی قابل تامین و توجه است و مقدمه ای است اولا برای بحث در معنای حقیقی تصوف و ارتباط و بلکه اتحاد آن با حقیقت تشیع. ارتباطی که پس از اواخر دوره صفویه به فراموشی سپرده شد. با اینکه خود ظهور سلسله صفویه که در واقع از سلاسل صوفیه است شاهد صدقی است براینکه به محض آنکه تصویف قدرت یافته تشیع را نیز ترویح کرده است. و ثانیا یافتن معنای حقیقی تشیع که در طی تاریخ مغلوب جهات فقهی و کلامی خود گردیده است. در این گفتار هم تصوف علوی توصیف ماهوی می شود و هم از جهت تاریخی شواهد صدق این نظر ذکر می گردد.

کم خوردن و گرسنگی کشیدن از آدابی بوده است که صوفیان از قدیم بر آن تاکید می ورزیده اند. مشایخ صوفیه، در مراحلی از سلوک، به مریدان خود توصیه می کردند که هر روز مقدار معلومی از طعام بخورند و هیچ گاه شکم خود را پر نکنند، چه سیری و پری شکم موجب غفلت از یاد خدا می شود. از همین جاست که سعدی نیز می گوید: اندرون از طعام خالی دار                 تا در او نور معرفت بینی ولی، در همان زمان که سعدی می گفت که اندرون را باید از طعام نگه داشت، صوفیانی پیدا شده بودند که بزرگ ترین مشغله ذهنی ایشان شکم بود. در واقع، شکم بارگی صوفیه مسئله ای بود که از قرن پنجم هجری بر سر زبان ها افتاده بود و نویسندگان و شعرا صوفیه را به این دلیل نکوهش می کردند. سنائی یکی از این شاعران است که می گوید: صوفیان را ز پی راندن کام                 قبله شان شاهد و شمع و شکم است حمیدالدین ابوبکر بلخی صاحب مقامات حمیدی، که به طور کلی نظرش نسبت به صوفیان انتقادآمیز است، یکی از صفاتی که در خور نکوهش می بیند حرص و ولع ایشان برای خوردن است...

از دیرباز عبور از ظاهر متن و سیر آزادانه خواننده در فضای تداعی های خود، در ادبیات صوفیه امری رایج بوده است. زبان برای عارف میدان جولان تخیل است. عارفان از قرآن و حدیث و شعر و امثال و حتی سخنان کودکان تأویل های شگفت برآورده اند، و از سخنان بی معنی نیز معنی ها تراشیده اند. در این مقاله ضمن معرفی یکی از متن های بی معنی کهن و هفت تأویل عرفانی شگفت از آن مباحث دقیق و جالب توجهی درباره فرهنگ ایرانی مورد بحث قرار می گیرد از جمله: 1- رواج تأویل گرایی و جستجوی معنی در بی معنی در فرهنگ ایرانی.2- فقدان مبانی عقلانی و حسی و تجربی در عرصة تأویل ها. 3- نشان دادن این که اوج و حضیض تصوف، در واقع اوج و حضیض زبان تصوف است. 4- طرح این مسأله که تمثیل، ستون فقرات خردگرایی فرهنگ است و وجه غالب شدن استعاره نشانه شیزوفرنی ملل و ....