در گذشته هستة مرکزی آموزش دانش اسلامی در مساجد بود، چون نخستین مکانی که در سده های نخستین اسلامی به منظور آموزش مورد استفاده قرار می گرفت؛ مسجد بود. از همین رو مسجد از دیرباز تاکنون در کنار کارکرد عبادت، مکان گردهم آیی مسلمانان و کسب علم بوده است. این تحقیق به پیدایش مراکز آموزشی-مذهبی که همان مسجد-مدرسه ها هستند، می پردازد و چون عمده ی این مراکز در زمان قاجاریه ساخته شده اند، جمعیتّ آماری را مسجد-مدرسه های این دوره تشکیل داده است. این مقاله در نظر دارد تا با بررسی مدارس دورة قاجار و ویژگی های آن به آزمون کیفیتّ آموزش در این مدارس بپردازد. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تفسیری-تاریخی است و تحلیل های مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است. در جمع-آوری اطلاعات از اسناد و متون تاریخی، منابع کتابخانه ای استفاده شده است. در این مقاله به منظور بررسی مفهوم آموزش، سه مورد از مسجد-مدرسه های دوره قاجار به روش نمونه گیری هدف مند انتخاب شده اند. نتایج نشان می دهد اولاً مفهوم آموزش و شیوه های آموزشی در طول دوره قاجار، تغییراتی داشته است. ثانیا این تغییرات در مفهوم آموزش باعث به ایجاد تنوع فرمی و شکلی و تغییرات در کالبد و معماری مدارس شده است؛ این نکته در پلان بنا، عملکرد داخلی بنا از جمله تغییر در دستگاه ورودی، حیاط مدارس، تعداد و کیفیت حجره ها مشهود است.

گردآوری و ضبط واژه ها و امثال محاوره ای و عامیانه در زبان فارسی پیشینه درازی ندارد. فرهنگ نویسان قدیم به ضبط و تدوین مصطلحات رایج در میان عامه مردم توجه نداشتند و پرداختن به آن را دون شان خود می شمردند. شاعران و ادیبان و نثرنویسان نیز، تا اوایل دوران معاصر، عموما به زبان محاوره مردم عادی اعتنایی نشان نمی دادند و آثار خود را صرفا با استفاده از زبان ادبی پدید می آوردند. از این رو، جز به تصادف، واژه ای از تداول عامه در آثار ادبی یا کتب لغت راه نمی یافت. شاید یکی از استثناها در این باب شاعر و عارف نامدار مولانا جلال الدین مولوی باشد. او گاه از استعمال الفاظ عامیانه پرهیز نداشته، و به مناسبت، برخی از آنها را، که حتی امروزه رواج دارند، در اشعار خود به کار برده است. پس از او، در آثار عبید زاکانی و برخی شاعران دیگر از این واژه ها به اندک شمار استفاده شده است. تاکنون پژوهش مستقل و کاملی در این مقوله صورت نگرفته یا نگارنده از آن مطلع نیست.به نظر می رسد که همین استفاده اندک پیشینیان از لغات عامیانه و گاه لغات گویشی صرفا به ضرورت شعری و نبودن واژه مناسب مدلول در زبان ادبی بوده است. از زمان قاجاریه، به ویژه عهد ناصرالدین شاه، در سلیقه شاعران و نویسندگان به تدریج تغییراتی پدید آمد. نخست یغمای جندقی (1376-1196) شمار نسبتا زیادی از امثال و الفاظ عامیانه را در سروده های خود، به ویژه در قطعات، به کار برد. عجب آنکه او هر چند با موج نو ادبیات اروپایی و رمانهایی که گهگاه ترجمه می شدند آشنایی نداشت، به ضرورت استفاده از واژه ها و امثال رایج در میان مردم کوچه و بازار پی برده بود.فرهنگ واژه های عامیانهنیکوترین ما خلق به حکم خلق الاخر فتبارک اله احسن الخالقین، نوع انسان است. و در نوع هر کس که از خصایل ذمیمه رذیله حیوانیه خالی تر و با خلق اله متخلق تر و به صفات اله، که صفات ائمه اطهار و اولیای بزرگوار است، متصف تر و برتر، البته در اولیت بر نوع به ملاحظات عدیده عقلی و نقلی اولی و مقدم تر است.پس، در این صورت، اشخاصی را که داعیه تفوق و ریاسات در سر است لازم است که قبول تربیت از مربیین نمایند و اقوال بزرگان را، که به عبارت موجر و لسان اهل زمان بیان می نمایند، به سمع رضا و اطاعت اصغا نمایند، و اشارات فعلی و استعارات قولی آنها را، رد هر مقام، سرمشق سلوک و روش خود نمایند.لهذا، در مقام تعریض، بعضی از هنجارهای سخیفه و رفتارهای رکیکه را این بنده رضای حکیم خراسانی الاصل به طرز لغت در این وریقه دقیقه شرح داده که بیتش در آن به مطالعه درک و ضبط نمایند و خصایل حمیده آن را بر لوح دل ثبت نمایند و حالات ذمیمه آن را از خود سلب و نفی سازند. و اگر چه مرا عقیده این است که میان عیب و هنرش دوستان کریم تفاوتی نکند، چون نظر نمی باشد و هر کسی را کریمی در دوستی پیشه نیست، من هم، به رسم صاحب نظران عهد، نظر به قبایح و محاسن رسمی ظاهری نموده، این لغتها را نگاشتم و ترتیب آن را بر بی ترتیبی گذاشتم. والیکم سلامی و معتمدی.(1) عزیز بی جهت کسی را گویند که هر نعمت و عزتی را به کمال بخواهد، بدون حمل زحمتی از زحمات دنیا و اتیان خدمتی از خدمات.

ایالات متحدۀ امریکا در آستانۀ سدۀ بیستم میلادی پیشرفته ­ترین تجارت جهان را در اختیار داشت. این موضوع از نگاه تیزبین روشنفکران و متجددان ایرانی دورۀ قاجار دور نماند و آنها با وسواسی مثال زدنی چگونگی روند شکوفایی اقتصاد این کشور نویافته را دنبال کردند. پژوهش حاضر تلاش دارد در پرتو اسناد منتشرنشدۀ آرشیوی در ایران به این پرسش ها پاسخ دهد: روشنفکران و ترقی خواهان چگونه به معرفی اقتصاد و وضعیت مالیۀ امریکا پرداختند؟ این شناخت ها چه نتایجی برای ایران به دنبال داشت؟ و جنگ جهانی اول تا چه اندازه در افزایش یا کاهش تبادلات تجاری و مالی ایران و امریکا نقش داشت؟ یافته های این مطالعه که مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است، نشان می دهد روشنفکران برای نشان دادن اهمیت تجارت امریکا در گام نخست با نگاهی انتقادی به مقایسۀ بهره برداری از منابع زیرزمینی در امریکا و ایران پرداختند و از این طریق اهمیت و ضرورت گسترش مناسبات تجاری با این کشور را به مقامات دولت ایران گوشزد کردند. در ادامه آنها در گزارش های خود وضعیت مطلوب تجارت امریکا را در دوران جنگ جهانی اول و سال­های پس از جنگ در مقایسه با سایر کشورهای جهان به نمایش گذاشتند. این آگاهی ها سبب شد مناسبات تجاری ایران با امریکا رشد چشمگیری پیدا کند. علاوه بر این، نخبگان سیاسی ایران در واشنگتن وضعیت مالیه و بودجۀ امریکا را بررسی کردند و با ارسال گزارش ها و کتابچه های گوناگون دلایل موفقیت و ترقی ادارۀ مالیه و وضعیت مطلوب بودجۀ این کشور را بازتاب دادند. این امر منجر به تبادل اطلاعات مالی ایران با امریکا و استخدام مستشار از این کشور شد.

یکی از مسائلی که حکومت قاجاریه با آن مواجه شد، مهاجرت توده­های مردم بود؛ مهاجرتی که از 1266ق/ 1850م، و به نسبتی گسترده­تر از 1286ق/ 1870م، از ایالات مختلف به خارج از ایران به­خصوص نواحی جنوب قفقاز اتفاق افتاد، تا جایی که سالی چند هزار نفر ترک وطن می­کردند و در کارخانه ها، صنایع نفت، دهکده ها، مزارع، اسکله ها و غیره در بدترین شرایط مشغول به کار می­شدند. در این مقاله کوشش شده است با رویکردی توصیفی تحلیلی، مبتنی بر گردآوری داده­ها از منابع آرشیوی و با اتخاذ چارچوب نظری مدل­های جاذبه و دافعه براساس آرای متفکرانی چون روانشتاین، دروتی توماس و اورت اس. لی، چرایی مهاجرت نیروی کار ایرانی به قفقاز تبیین شود. مدعای پژوهش این است که عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، به­عنوان عوامل فشار و کشش، در مبدأ و مقصد نوعی عدم تعادل ایجاد کردند که موجب مهاجرت نیروی کار ایرانی به قفقاز شد و طی سال­ها این روند ادامه داشت.