درمباحث مربوط به فهم متون دینی، یکی ازمهمترین مسائل مساله تاویل است. پرسشهای اساسی در این مساله اینهاست : فرآیند فهم متن دینی مثل قرآن و روایات چگونه شکل می گیرد؟ نقش معارف عرفی و زبان عادی در فهم این متون چیست؟ عقل و یافته های عقل نظری چه نقشی را در این باره بازی می کنند؟ روش شهودی – عرفانی چقدرکارآیی دارد؟ و ... پاسخ ملاصدرا به پرسشهای مذکور موجب شکل گیری دستگاه تاویلی خاصی شده است که در این نوشتار به بحث کشیده می شود. او با نقد سایر نظرهای موجود در باب تفسیر و تاویل متون دینی، دیدگاه خاص خویش را با عنوان « روش راسخان در علم» تبیین و توجیه می نماید. آنچه او در نهایتا اظهار می دارد گونه ای هم آرایی بین زمینه های مختلف معارف بشری همچون یافته های حسی، عقلی و عرفانی است که در یک سیستم سازگار، بستر مناسبی برای فهم متون دینی فراهم می آورد.

تاویل ، شیوه ای کهن در تفسیر متون مقدس است که سابقه آن به حماسه « ایلیاد و ادیسه» بر می گردد. درمیان مسلمانان، این روش، نخست در تاویل حروف مقطعه رخ نمود و آن گاه فرقه های گوناگون مانند معتزله، باطنیه ، اخوان الصفا، فلاسفه ، حروفیه ، عرفا و ... به تاویل «قرآن» و حدیث دست زدند. در عرفان، عروج از لفظ به معنا و سیر صعودی از عبارت به اشارت تاویل نام دارد که مبنای آن انسان است که با تحول و ارتقای وجودی به ادراک حقایق در هر مرتبه نائل می شود . مولانا در « مثنوی شریف» - که تفسیری عارفانه به شمار می رود- فراوان دست به تاویل می زند؛ روش او جمع بین ظاهر و باطن است. او الفاظ را به معنای حقیقی خود می گیرد که البته این جز با شهود باطنی و رویت درونی به دست نمی آید. او این معنا را با تمثیلهای متعدد و متنوع و دل انگیز به تصویر می کشد.

اگر چه فرق مختلف متکلمین همچون اشاعره، معتزله و امامیه اختلاف نظر زیادی در اصول و فروع دین دارند اما جملگی در اصل توحید که محور دین اسلام را تشکیل می دهد موافقت دارند. با این حال تفاسیر گوناگون، بعضا متضاد و بلکه متناقضی که از همین اصل ارایه نموده اند، ریشه همه اختلافات دیگر است. متکلمین معتزلی که استدلال عقلی را ملاک قضاوت در باب توحید دانسته اند با تکیه بر بساطت مطلق ذات و نفی وحدت صفت و موصوف به ذاتی که در واقع فاقد صفات است قای شده و پس از آن در توضیح و تبیین صفات اعلام شده در کتاب قرآن به تکلف افتاده اند. رای آنان درباره علم و قدرت الهی اگر با دقت مورد ارزیابی قرار گیرد مستلزم نفی این صفات می باشد. بزرگان این مکتب برای آنکه بدین ملازمه تصریح ننمایند بسیار کوشیده اند تا نیابت ذات از صفات را با قالبی منطقی، معقول ارایه نمایند که این مقاله تتبعی است در آثار آنان.

علم کلام، یعنی بحث در اصول ادیان، مستدل ساختن آن اصول و دفاع از آنها، تاریخی به بلندی تاریخ پیامبران دارد. این مباحث، از راه آمیغ زبان فارسی با زبان قرآن و اسلام رسما در نیمة قرن چهارم و با ترجمه تفسیر طبری، در زبان فارسی جلوه نمودند. تا قرن هفتم که زبان فارسی کاملا زبانی علمی و ادبی شد و به سبب پیوند با قرآن کریم، جنبه مقدس و روحانیتی خاص یافت. مولوی که تعلق به این دوره دارد و از سر آمدان متفکرانی است که با قرآن و روایات انسی عجیب داشته، مباحث کلامی را با دلایل نقلی و عقلی فراوان، بیش از همة آثارش در مثنوی، نه به شیوه مشایی، بل با ذوق و ادب و عرفان در هم آمیخته است. او در بیان مسایل کلامی جمود ندارد و آن چه را مطابق اجتهاد و استنباط خود اوست برگزیده؛ به همین سبب، گاهی سخن او با متکلمان امامیه یا معتزله یا اشعریه به ویژه ماتریدیه، توارد پیدا می کند و در مجموع، مقام اندیشه و دید او از حد تقلید بر گذشته و به منزل گاه تحقیق پیوسته است.

یکی از مسائل مهم کلامی که آثار بزرگان ادب فارسی را متأثر ساخت و جلوه های آن در شعر و نثر پدیدار شد، موضوع حدود اختیار انسان در جهان است. پس از جدالهای فراوان در این باره سرانجام با ظهور ابوالحسن اشعری، کلام وی که مبتنی بر جبر بود در میان اهل سنت گسترش یافت و در قرن پنجم با تأسیس مدارس نظامیه رسمیت تام یافت. سعدی نیز که در این مدارس کسب علم کرده بود، نه تنها با این تفکر آشنا شد، بلکه آن را در آثار خویش آشکار ساخت. یکی از این موارد حکایت چهارم از باب گلستان اوست که ظاهراً مجادله بین شاه و وزیر بر سر تربیت نوجوانی بازمانده از طایفه دزدان است. آنچه را شاه در این داستان بیان می کند در حقیقت بازتابی از اندیشه های جبرگرایانه کلام اشعری است و آنچه از زبان وزیر گفته شده جلوه ای از تفکرات منتقدان به اختیار است. مقایسه این مطالب با دیگر گفته های سعدی این واقعیت را آشکار می سازد که وی هنرمندانه بدون ذکر آشکاری از موضوع جبر و اختیار به نقد و بررسی این دو طرز تفکر پرداخته و سرانجام سخنان شاه را لباس تحقق پوشانده و به نوعی درستی اندیشه خود را بیان کرده است.

معرفی مختصر صاحب بن عباد، وزیر، ادیب، کاتب، لغوی و شاعر بزرگ دوره آل بویه، بررسی شکلی و محتوایی دیوان اشعار وی، تعیین مقاوم و جایگاه ادبی ایشان، نگاهی به گونه های شعر صاحب، تاملی بر جلوه دین، قران، و حدیث در اشعار کافی الکفات، به همراه معرفی ابیاتی ناشناخته و منتشر نشده از این وزیر دانشمند ایرانی قرن چهارم هجری، از عمده مواردی است که در این مقاله در حد توان نگارنده پیرامون آنها بحث و بررسی های لازم صورت گرفته است.

از مواردی که مایة اختلاف میان جبرگرایان و معتقدان به آزادی انسان گردیده؛آیاتیست که دربارة هدایت و ضلالت در قرآن کریم آمده است . خداوند در قرآن, در بسیاری از موارد, ارشاد و گمراهی را به خود نسبت داده است. برخی از گروههای اسلامی, مانند اشعریان, که معتقد به خلق افعال از جانب خداوند هستند؛ از این آیات برداشت جبری نموده و معتقد شدند که خداوند در مؤمنان, هدایت و در کافران, کفر و معصیت, خلق نموده و اینها هرگز هدایت نمی شوند؛ امّا معتقدان به آزادی انسان (امامیّه و معتزله )، با در نظر گرفتن معانی متعدّدبرای هدایت وضلالت,بگونه ای آدمی رادرگزینش راه رشدوگمراهی,مختار دانسته اند. مولانا نیز به گونه های مختلف, آزاد اندیشی خود را در زمینه های گوناگون و از جمله در دربارة هدایت و اضلال, آشکار نموده است؛ آن چنان که تلویحاً روح تساهل و تسامح را به مخاطبانش القا می کند. او معتقد است: از آن جا که هر انسانی استعداد جهت گیری بسوی خوبی را دارد؛ نمی توان حتی نسبت به کافران هم تکبّر ورزید؛ چون سرانجام امور, دقیقاً مشخص نیست و در ضمن, مؤمنان هم از ضلالت و گناه در امان نیستند.