منطقه آتشفشانی آبترش با دارا بودن رخنمونهایی از روانه های تراکی آندزیتی و نهشته های آذرآواری ریزشی (کریستال لیتیک توف، لاپیلی توف و آگلومرا) به سن پالئوژن (معادل سازند کرج) دچار دگرسانی به نسبت شدید گرمابی شده است. وجود شکستگیهای فراوان که گمان می رود ابتدا در ایجاد یک ساختمان فرونشسته کالدرایی نقش ایفا کرده باشد، زمینه خروج ماگما را به سطح زمین فراهم کرده است (فورانهای شکافی) و سپس چرخش محلولهای گرمابی بعدی را آسان نموده است.با توجه به تشکیل گسترده آلونیت، به نظر می رسد از کنش و واکنش بین گازهای ماگمایی هیپوژن با آبهای گرم، محلولهای اسیدی نظیر H2SO4 , H2S تولید شده باشند که در اثر واکنش با سنگهای درونگیر و تجزیه و شستشوی شیمیایی آنها، زونهای مختلف سیلیسی، آلونیتی، آرژیلیک و آرژیلیک پیشرفته گسترش یافته است.نظر به وجود افقی گسترده از نهشته های آذرآواری که در سراسر منطقه وجود دارد و نیز تراوایی و واکنش پذیری نسبتا بالا در برابر محلولهای گرمابی، واکنشهای شیمیایی بهتر توانسته اند در آن انجام شوند و از این رو محصولات دگرسانی گسترش بیشتری یافته اند. با این حال به علت نقش مهم شکستگیها در دگرسانیهای گرمابی، سایر واحدها (یعنی روانه های تراکی آندزیتی و داسیتی) نیز مورد هجوم و نفوذ سیالات قرار گرفته و دگرسان شده اند.

پی سنگ حوضه رسوبی کپه داغ از واحدهای سنگی پیش از ژوراسیک تشکیل شده است. این نهشته ها که در منطقه آق دربند رخنمون دارند، در کوهزایی هرسی نین، سیمرین و آلپین به شدت دگر شکل شده اند )شکل 1). کوهزایی هرسی نین سبب دگرگونی تا حد رخساره شیست سبز همراه با گسلش شدید در سنگها شده، در حالی که، کوهزایی سیمرین در تریاس منطقه را تحت تاثیر فعالیت گسلهای راندگی قرار داده است. در پایان، کوهزایی آلپین از زمان پالئوژن تا عهد حاضر سبب چین خوردگی نهشته های حوضه کپه داغ را باعث شده که در ابتدا گسلش راندگی و به دنبال آن گسلش مورب لغز (امتداد لغز با مولفه معکوس) را در منطقه ایجاد کرده است و هنوز فعالیت این گسلها مورب لغز ادامه دارد.واحدهای سنگی موجود در پی سنگ، شامل سنگهای رسوبی و آذرین است. سنگهای رسوبی، بیشتر شامل واحدهای آواری، کنگلومرا، ماسه سنگ و شیل با سن احتمالی دونین تا تریاس می شود که بیشتر آنها از یک منشا آذرین تغذیه شده اند. بیشترین پوشش نهشته های این منطقه، شامل نهشته های تریاس است. سنگهای آذرین که رخنمون کوچکی در جنوب باختری پنجره آق دربند دارند را می توان به دو بخش تقسیم کرد:1-مجموعه افیولیت دره انجیر که بیشتر شامل سنگهای اولترامافیک و گابرویی است.2-توفهای اسیدی. این مجموعه به صورت ورقه های نازک توسط گسلهای راندگی بر روی مجموعه افیولیتی رانده شده و با آن درهم آمیخته است.

سازند خانگیران در منطقه مورد مطالعه، در ناحیه کپه داغ در شمال خاور ایران و حدود 25 کیلومتری دهکده شورلق واقع است.سازند خانگیران به لحاظ اهمیت ویژه اقتصادی و وجود ذخایر گازی، نظر بسیاری را به خود جلب کرده است. به دلیل اهمیت موضوع، نانوپلانکتونهای آهکی در آن مورد مطالعه قرار گرفت و به طور سیستماتیک از آن نمونه برداری شد.نمونه ها توسط میکروسکوپهای نوری و الکترونی مطالعه و شناسایی شده و در این مطالعه، 9 زیست زون بر اساس نخستین پیدایش گونه های شاخص (FO) در منطقه تعیین شد که در محدوده زمانی زونهای NP13-NP24 مارتینی (Martini,1971) و زونهای (CP11-CP19) اوکادا و بوکری (Okada&Bukry,1980) قرار گرفتند و بر اساس محدوده چینه شناسی گونه های شاخص، زمان رسوب گذاری این سازند، ائوسن آغازین تا الیگوسن پیشنهاد می گردد.

سنگ های آتشفشانی پالئوژن البرز در شمال شرق روستای زرجه بستان (اطراف قزوین) یک توالی آتشفشانی متشکل از یازده روانه استراتوئید با ترکیب تراکی آندزیت تا تراکی آندزیت بازالتی و بافت پرفیری را تشکیل می دهند که به صورت متناوب با طبقات پالئوسل قرار گرفته اند. شواهد پتروگرافی در گدازه ها از قبیل وجود بافت غربالی و زونینگ در فنوکریست های پلاژیوکلاز و وجود فنوکریست های با حاشیه گرد شده نشانه عدم تعادل بلورهای از قبل موجود با ماگمای جدید الورود است. داده های ژئوشیمیایی حاکی از متحول تر شدن ماگمای سازنده گدازه های منطقه از قاعده به سمت راس توالی می باشد، به طوری که در قسمت فوقانی بر فراوانی عناصر ناسازگار افزوده و از فراوانی عناصر سازگار کاسته می شود. این تغییرات کاملا هماهنگ با تغییر فراوانی مدال کانی های تشکیل دهنده سنگ ها می باشد.

سنگهای تراکی آندریتی منطقه آبترش در غرب قزوین با حجم و ضخامت زیاد، در گستره وسیعی (بیش از 200 کیلومتر مربع) در غرب زون آتشفشانی البرز رخنمون دارند. این سنگها که به صورت روانه گدازه و ندرتا دم گدازه در محیط هوایی خارج شده اند آخرین واحد از سنگهای معادل سازند کرج به سن پالئوژن را شامل می شوند و از نظر ژئوشیمیایی جز سری شوشونیتی رده بندی می شوند. مشاهده برخی روابط بافتی نظیر حاشیه های واکنشی، بافت غربالی و منطقه بندی نوسانی در فنوکریستهای فلدسپات و اوژیت و وجود پلاژیوکلازهایی با ترکیب نامتعادل با هم (An5-20 An36-61 An77-93) و نیز تفاوتهای ترکیبی فاحش بین ترکیب فنوکریستها و مزوستاز در برگیرنده آنها، حکایت از وقوع فرایندهای تحول ماگمایی در یک سیستم ترمودینامیکی باز می کند. همچنین شواهدی چون اپاسیتی شدن بیوتیتهای فلوگوپیتی و هورنبلندهای پاراگازیتی نشان از بالا بودنfo2 و o 2 PH طی آخرین مرحله تشکیل سنگهای مذکور دارد. با توجه به مجموع مشاهدات بافتی و کانی شناسی فوق و نیز پراکندگی داده های شیمی سنگهای مذکور در نمودارهای ژئوشیمیایی می توان نتیجه گرفت که فرایندهای ماگمایی گدازه تراکی آندزیتی از طریق ورود ضربانهایی از ماگماهای اسیدی تر به داخل مخزن ماگمایی بازیک و آلکالن قابل توضیح است.

از منظر جغرافیایی مدار تقریبی 28 درجه شمالی مرز شمالی قلمرو گیاهی پالئوتروپیک در ایران است. لیکن با فاصله ای حدود 1000 کیلومتر از این عرض به سمت شمال ایران در شرق و شمال شرق استان گلستان عناصر انحصاری و شاخص این قلمرو (مانند Heteropogon contortus(L.) Beav.exRoem & Schult) گزارش شده است. در این بررسی نیز تعدادی دیگر از این گونه ها (مانند Tetrapogon villosus Desf.) یافت شدند. جهت تحلیل عوامل اقلیمی مرتبط با حضور این گونه ها 10 مولفه اقلیمی در دو گروه رطوبتی و دمای انتخاب و میانگین آنها برای منطقه مورد بررسی در یک دوره 16 ساله (1985 تا 2000) میلادی با استفاده از پنج ایستگاه هواشناسی محاسبه شدند. از هر یک از سه پهنه مهم رویشی ایران نیز سه ایستگاه هواشناسی انتخاب شد و میانگین مولفه های مذکور در دوره معادل برای آنها نیز محاسبه گردید. داده های اقلیمی بی بعد گردید و تشابه اقلیمی منطقه مورد مطالعه با هر یک از آن ایستگاه ها با استفاده از فاصله اقلیدسی بررسی و به روش اتصال میانگین خوشه بندی گردید. نتایج حاکی از بالا بودن شباهت اقلیم منطقه بررسی با اقلیم نواحی جنوب (63 درصد) و کم بودن میزان شباهت با اقلیم نواحی خزری (25 درصد) است. بنابراین حضور گونه های صحرا- سندی در منطقه مورد بررسی قال انتظار می نماید. از نظر انتشار به نظر می رسد این گونه ها باستانی و بازمانده جوامع تروپیکال پالئوژن باشند که در آن دوره ها قسمت اعظم نیمکره شمالی را در برمی گرفته اند. این رویش ها در دوره نئوژن و دوران چهارم تحلیل رفته و به شکل امروزی باقی مانده اند. به علت محدود بودن عرصه واجد این گونه ها در عرض های بالا حفاظت بیشتر از این مناطق توصیه شده است.

زایش و فرگشت حوضه های منسوب به تتیس در درازنای تاریخ زمین شناختی، از پرکامبرین پسین تا پالئوژن، همیشه مورد توجه پژوهشگران علوم زمین بوده است. شاید بتوان اولین آثار و نشانه های زایش حوضه های گوناگون تتیس را که سبب قطعه قطعه شدن و جدایش ابر قاره ها و خشکیهای کهن اوراسیا، گندوانا و بلوکها و خرده صفحه های میان آنها شده است را در پرکامبرین با زایش اقیانوس پروتوتتیس در بخشهای گوناگون، بویژه کمربند ساختاری البرز جستجو کرد. گرچه شواهدی آشکار از فرایند و زمان باز شدن این اقیانوس در دست نیست ولی پژوهشهای اخیر گواهی بر چگونگی و زمان بسته شدن آن فراهم آورده اند.جمعی از پژوهشگران، سریهای آتشفشانی منسوب به اردوویسین و سیلورین فلات ایران و البرز را در رابطه با زایش و گسترش حوضه تتیس کهن (پالئوتتیس) دانسته اند که در نتیجه عملکرد سامانه کششی برشی در میان صفحه های توران از اوراسیا و گندوانا شکل گرفت.گرچه با افزایش آهنگ فرونشست حوضه های پرمین در اواخر پالئوزوییک نشانه هایی از چیرگی سامانه کششی بین خرد قاره ایران و صفحه عربی می توان یافت، ولی ظهور آتشفشانیهایی از نوع واگرا (قلیایی) در تریاس بالایی را می توان نشانی آشکار بر زایش و کافتش پوسته اقیانوسی نوتتیس منظور کرد. نقطه عطف فرگشت حوضه های خزر و سیاه می تواند در این زمان بوده باشد.فرگشت ساختاری حوضه های تتیس به صورت دوره ای یکی پس از دیگری در میان قطعات و صفحاتی چون توران، کپه داغ ـ قفقاز، البرز، سبزوار، خردقاره ایران مرکزی و صفحه عربی قابل رهگیری است.توالی و تکرار زمین ساخت کششی و فشاری حاصل از گسترش و بسته شدن این گونه حوضه ها در طی کوهزادهای آسینیتک ـ کاتانگایی، سیمرین و آلپی که گاه بر پی سنگی از مجموعه های دگرگونی و تغییر شکل یافته حاصل از رخدادهای کالدونین و هرسینین منطبق می باشد، سبب تکامل زمین ساختی حوضه های رسوبی نواحی متاثر از کوهزادهای گوناگون شده است.البرز به عنوان بلوکی کشیده در پهنه پرتکاپوی زمین ساختی و متاثر از اغلب رخدادهای شناخته شده زمین شناختی در هر دو ابرقاره اوراسیا و گندوانا در حد میانی این دو قاره کهن سیر تکوین خود را سپری کرده است.فرایند نازک شدگی و ستبرشدگی پی سنگ البرز در طی رخدادهای کهن در مقایسه با بخشهای دیگر ایران زمین، نشانگر آهنگ تقریبی ثابت و با اندک شیب منفی به سوی شمال، ناشی از کاهش ستبرای پوسته بلورین و پوسته زیرین به سوی حوضه خزر است.سامانه چین خوردگی از نوع چینهای جداشدگی(detachment folds) همراه با بالا آمدگی رخساره های کهن در فرادیواره گسل بنیادی شمال البرز از جمله ویژگیهای آشکار بخش مرکزی این کمربند ساختاری است که در قالب گل ساخت قابل مشاهده است.چین خوردگی و تکاپوی بیشتر زمین ساختی بخش باختری این گسل به نسبت بخش خاوری، از دیگر ویژگیهای ساختاری این ناحیه است. در این میان گسلهای شمال البرز، موشا و طالقان در ردیف گسلهای بنیادی به شمار رفته که دیگر گسلها چون گسل خزر و گسل شمال تهران از رشد آنها به دو سوی شمال و جنوب البرز مرکزی شکل یافته اند.

هدف از این پژوهش بررسی ویژگی های هیدروکربن زایی سازنده پابده (پالئوژن) در شمال غرب ایلام می باشد. سازنده پابده از تناوب سنگ آهک های نازک لایه نازک لایه تا ضخیم لایه و شیلهای خاکستری روشن تا تیره که غنی از فرامینیفرهای پلانکتونیک هستند، تشکیل شده است. این رخساره های سنگی در حوضه زاگرس به عنوان رخساره های پلاژیک مشهور هستند. افق های زغالدار در بخش بالایی سازنده پابده از نوع هومیک غنی از ویترینیت می باشد که از لحاظ محتوی ماسرالی و ترکیب شیمیایی ناهمگن هستند. بر پایه مطالعات پتروگرافی این نمونه ها از سه گروه ماسرالی ویترینیت، اینرتینیت و لیپتینیت تشکیل شده اند که ویترینیت نسبت به ماسرال های دیگر، فراوان تر است. نمونه های زغال سنگ شامل تا Tmax 448oC, Ro%0.65, HI445 (mg H c/org C), TOC %76.8 هستند. بر اساس میانگین (%0.6) Ro, (441.37oC) Tmax این نمونه ها در مرحله بالغ و در بالای پنجره تولید نفت قرار گرفته اند و دارای مخلوطی از کروژن های تیپ II و III هستند. بر اساس مطالعات مشابه صورت گرفته روی رخساره های بیتومین دار سازنده پابده این نمونه ها نیز بیشتر در مرحله بالغ (65% نمونه ها) و در بالای پنجره تولید نفت قرار گرفته اند و در برگیرنده کروژن های تیپ III, II, I هستند.

تغییرات نسبت ایزوتوپ 87Sr/ 86Sr در اقیانوسها محسوس نیست. زیرا این نسبت به آرامی در میلیون ها سال تغییر می نماید. استرانسیوم در پوسته آهکی جانوران دریایی وجود دارد. نسبت 87Sr/ 86Sr  اقیانوسها در زمانهای زمین شناسی گذشته را می توان در پوسته جانوران آن زمان برآورد کرد. سنگ های رسوبی، دارای تجمعی از فسیل های حاوی پوسته آهکی جانوران هستند. از اندازه گیریهای نسبت 87Sr/ 86Sr می توان به جوابهای مشابهی رسید که دیگر تکنیکها در رابطه با ارتباط سازی سنی بکار می برند همچنین استفاده از این روش بسیار دقیق، زمین شناسان، فسیل شناسان، اقیانوس شناسان، و ژئوشمیست ها را قادر ساخته است که به پاسخ خیلی از سوالات و ابهامات دست یابند. در مطالعه حاضر تعداد 201 نمونه (پالئوژن تا ژوراسیک) از چاه سولابدر- 3 واقع در جنوب حوضه دزفول شمالی مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت پروفیل نسبت 87Sr/ 86Sr  نمونه های کار شده با پروفیل جهانی مقایسه گردید. نتیجه مقایسه بین منحنی تکاملی نسبت ایزوتوپ 87Sr/ 86Sr دریاهای فانروزوییک و منحنی بدست آمده از اینتروال پالئوژن تا ژوراسیک چاه سولابدر 3 در تطابق بسیار خوب با منحنی جهانی می باشد.