سول کریپکی (Saul Kripke) برای ارائه معناشناسی صوری منطق موجهات، از مفهوم جهانهای ممکن استفاده کرد، اما امروزه کاربرد مفهوم جهانهای ممکن در معناشناسی موجهات خلاصه نمی شود، بلکه این مفهوم در پاره ای نظریه های مربوط به حوزه فلسفه زبان یا فلسفه منطق - مانند برخی نظریه ها درباره ماهیت گزاره - نیز مورد استفاه قرار گرفته است. با توجه به اهمیت روزافزون مفهوم جهانهای ممکن، مقاله حاضر به بررسی فشرده دیدگاه پاره ای از فیلسوفان تحلیلی معاصر درباره هویت این جهانها و ویژگیهای آنها می پردازد. برای این منظور، ابتدا توضیح فشرده ای از دیدگاههای متافیزیکی کریپکی درباره هویت جهانهای ممکن ارائه می شود و سپس دو رویکرد عمده به مساله جهانهای ممکن تحت عنوان "محقق گرایی" و "انتزاع گرایی" طرح می گردد. برای تامین این هدف، دیدگاه دیوید لوئیس (David Levis) به عنوان نافذترین نماینده محقق گرایی و دیدگاه الوین پلنتینگا (Alvin Plantinga) به عنوان یکی از نمایندگان شاخص انتزاع گرایی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.  

امروزه تمایز میان جهات جمله ای (de dicto) وجهات شیئی (de re) از مباحث بسیار مهمی است که هم در حوزه منطق موجهات و هم در قلمرو متافیزیک تحلیلی، جایگاه ویژه ای یافته است. برای مثال، پذیرش ضرورت شیئی یکی از مبانی اساسی پذیرش ذات گرایی (essentialism) است. در این مقاله پس از اشاره ای کوتاه به سابقه این تمایز در فلسفه غرب و اسلامی به تفاوت نحوی و معنایی این دوگونه جهت پرداخته می شود. در ادامه تفاوت تفکیک جمله ای / شیئی با دو تفکیک مشابه بررسی می گردد و در پایان نگاهی به رابطه جهات جمله ای و جهات شیئی خواهیم داشت.

تاریخ تفکر دینی و عقلی، میزبان اندیشه های متعددی در باره اثبات وجود خداوند بوده است. در این میان، اندیشمندان حوزه دین به سه نوع از براهین غایت شناختی (teleological)، وجود شناختی (ontological) و کیهان شناختی (cosmological)، توجه کرده اند. آلوین پلنتینگا را می توان شخصیتی دانست که بر این طرق سه گانه، طریقه چهارمی می افزاید. در واقع، تلاش وی در این زمینه، قابلیت آن را دارد که با عنوان «برهان معرفت شناختی کارکرد صحیح (proper function) بر وجود خدا» نام گذاری شود. این مقاله درصدد است تا با نظر به آرای این متفکر، خواننده را در جریان مقدمات این برهان تازه قرار دهد و میزان کارآمدی و توانایی این برهان را محک بزند. نویسنده بر آن است که این برهان، هر چند مبتنی بر دیدگاه خاصی در باب ماهیت توجیه یا - بنا به اصطلاح آلوین پلنتینگا - ضمانت است، با این حال، به خوبی می تواند در زمره تلاش های موفقی قرار گیرد که در زمینه اثبات وجود خدا صورت گرفته اند.

مفهوم «جهانهای ممکن»، که ظاهرا نخستین بار لایب نیتس آن را به کار برد، در دوران اخیر به واسطه نقشی که در دلالت شناسی منطق موجهات داشته است، بدان توجه شده است. مهم ترین نظریاتی که در باب جهانهای ممکن وجود دارد، به دو دسته کلی فعلیت گرایی و امکان گرایی تقسیم می شوند که از هر یک روایتهای مختلفی ارایه شده است. در این جستار، روایتهای دیوید لویس و کریپکی از امکان گرایی و روایتهای رابرت استالنکر، رودریک چیزم، رابرت آدامز والوین پلنتینگا از فعلیت گرایی نقد و بررسی شده است.

مهم ترین دیدگاه پلنتینگا این است که اعتقاد به خداوند در عین این که اعتقادی است کاملا معقول و منطقی ولی به هیچگونه استدلال عقلی نیاز ندارد. یعنی از اعتقادات واقعا پایه است؛ برخلاف دلیل گرایان ـ الاهیات عقلی ـ که می کوشند بر وجود خداوند برهان اقامه کند و بر این باورند که هیچ دینی مقبول نیست مگر آن که معقول باشد و هیچ دینی معقول نیست مگر آن که توسط قراین و دلایل تایید شود. آنان اعتقاد دارند که به جز اولیات و وجدانیت که اعتقاد واقعا پایه هستند، دیگر اعتقادات آنگاه ارزش عقلانی دارند که به اعتقادات یاد شده بازگردند.پلنتینگا معیار و مبنای یاد شده را ناتمام دانسته و نقض هایی را بر آن وارد کرده است. سپس معیار دیگری را در تشخیص اعتقادات پایه پیشنهاد می کند و آن اینکه: هر اعتقادی که در قبول آن به دلیل نیاز نباشد، اعتقاد پایه است.پلنتینگا بر اساس روش یاد شده، اعتقاد به خدا را برای فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار دریابد که اعتقاد او از سنخ اعتقاداتی است که پذیرش آن ها منوط به استنتاج آن ها از سایر اعتقادات نیست، اعتقاد وی، اعتقاد واقعا پایه خواهد بود. در ادامه نقدهای مطرح بر این نظریه، طرح و بررسی شده است.

اعتقاد به بساطت ذات الهی و نفی گونه های مختلف ترکیب از آن از دیر زمان مورد اعتقاد بسیاری از فیلسوفان و متکلمان ادیان بزرگی همچون اسلام و مسیحیت بوده است. در سنت اسلامی فیلسوفانی همچون ابن سینا و ملاصدرا و در سنت مسیحی نیز جمعی از فیلسوف- متکلمان قرون وسطایی نظیر آگوستین، آنسلم و به ویژه آکوئیناس به تحکیم مبانی و تشریح ابعاد گسترده این آموزه همت گمارده اند. یکی از ابعاد مهم این نظریه که در مقاله حاضر مورد توجه است عینیت خداوند با صفات حقیقی خود نظیر علم و قدرت است و همین بعد از نظریه است که اخیرا مورد نقد اساسی برخی از فیلسوفان معاصر دین همچون الوین پلنتینگا واقع شده است. در این مقاله پس از مروری کوتاه بر دیدگاه طرفداران این نظریه در دو سنت اسلامی و مسیحی تقریر دقیقتری از دیدگاه آکوئیناس ارایه می گردد و سپس اشکالات پلنتینگا بر آن بیان می شود. در مرحله بعد و پس از بررسی مبانی انتقادات پلنتینگا، بر این مطلب احتجاج می شود که این انتقادات در پارادایمی کاملا متفاوت با پارادایم فیلسوفان سنتی طرح شده و از این رو، مشکلی برای نظریه بساطت ذات الهی- آنگاه که در پارادایم فلسفه سنتی لحاظ شود – ایجاد نمی کند.

هدف این مقاله، اولا دفاع از رهیافت دلیل گرایی در مورد عقلانیت باورها، ثانیا بررسی چالش دلیل گرایی درباره عقلانیت باور به خدا، و بررسی رهیافت پلنتینگا به این چالش خواهد بود. در این مقاله، استدلال خواهد شد که چالش دلیل گرایی درباره عقلانیت باور به خدا مخدوش است، هر چند رهیافت دلیل گرایی در عقلانیت باورها قابل دفاع خواهد بود. هم چنین روش ضد دلیل گرایی پلنتینگا را در رابطه با این چالش نقد نموده، استدلال خواهم نمود که پروژه پلنتینگا برای ابطال دلیل گرایی در خصوص عقلانیت باورها پروژه ای ناتمام است، زیرا او لزوما نیاز ندارد موضعی مخالف دلیل گرایی اتخاذ نماید تا تئوری عقلانیت باور به خدا را بنا نهد، بلکه می تواند دلیل گرایی را بپذیرد و در عین حال، چالش دلیل گرایی درباره باور به خدا را از طریق ارایه یک تبیین اصلاحی از دلیل گرایی ابطال نماید. در این مقاله نشان داده خواهد شد که می توان مفهوم دلیل را توسعه داد تا شامل دلایل شخصی نیز بشود، زیرا دلیل محدود به دلیل گزاره ای و عمومی نمی شود. به علاوه در این مقاله استدلال خواهد شد که به رغم پایه دانستن باور به خدا، باورهای خداگرایانه هنوز در بعضی شرایط، از دلیل بازشناسانه بی نیاز نخواهد بود. براین اساس، مفهوم جدیدی از دلیل گرایی برای عقلانیت باورهای دینی پیشنهاد خواهد شد.

یکی از مهمترین مباحث فلسفه دین، مساله تنوع دینی است. دیدگاه های مختلفی در بحث تنوع دینی از سوی دین پژوهان مطرح شده است. پژوهش حاضر به بررسی و مقایسه نظریه آلوین پلنتینگا، فیلسوف دین مسیحی به عنوان مدافع نظریه انحصارگرایی دینی و علامه طباطبایی، فیلسوف و دین پژوه اسلامی پیرامون تنوع ادیان می پردازد. از بررسی آثار مختلف علامه طباطبایی می توان استنباط نمود که وی با ارایه دیدگاهی شمول گرایانه، بر این باور است که همه ادیان به نحوی بهره ای از حقیقت داشته، پیروان سایر ادیان هم می توانند اهل نجات و رستگاری باشند، اما دین اسلام به عنوان خاتم ادیان، کاملترین دین محسوب شده، از حقانیت کاملتری برخوردار است و نیز به بهترین وجه می تواند پیروان خود را به فلاح و رستگاری نائل نماید. مهمترین دلیل ایشان برای شمول گرایی این است که هدایت الهی ایجاب می کند تمام انسانیها به سعادتی در خور خویش برسند. بییشک، لازمه وسیع دانستن رحمت خداوند آن است که بیشتر انسان ها را اهل نجات بدانیم، اما آلوین پلنتینگا برخلاف نظر علامه طباطبایی، با نگرشی انحصارگرایانه در مورد تنوع دینی، بر این باور است که فقط آموزه های یک دین دارای حقانیت بوده، صرفا یک دین می تواند دین صحیح باشد و بقیه ادیان باطل خواهند بود. او حقانیت و نجات را منحصر در دین مسیح و آموزه ها و تعالیم آن می داند و مسیحیت را دینی موجه تلقی می کند.

چکیده فارسی:الوین پلنتینگا ظاهر بعضی باورهای دینی را با برخی یافته های علم امروزی متعارض می یابد، بنابراین پیشنهاد می کند برای آنکه هم علم بتواند اشتباهات تفسیری ما را از متون دینی تصحیح کند و هم دین راهنمای علم در پرهیز از یکی انگاشتن نظریه های علمی با حقیقت شود، باید به علمی روی بیاوریم که از هر آنچه می دانیم در آن بهره ببریم: خواه آموزه ها و باورهای دینی، خواه داده های تجربی و یافته های علمی. در این مسیر، یکی از مفروضات علم موجود مانع تحقق چنین علمی است: طبیعت گروی روش شناختی قید روش شناختی ای است که دانشمندان را ملزم می سازد در چارچوب مفاهیم، شواهد و تبیین های طبیعی نظریه پردازی کنند. به علاوه، بسیاری از علوم (غالبا علوم انسانی) نیازمند تعاریف و مفاهیم هنجارینی هستند که نظام ارزشی دین می تواند آنها را تامین کند. به عقیده پلنتینگا، می توان با کنار هم قرار دادن یافته های علمی و باورهای دینی (اعم از باورهای واقعا پایه و قرائن هرمنوتیکی)، به همراه طرد طبیعت گروی روش شناختی و استفاده از مفاهیم و تعاریف هنجارین دینی، علم آگوستینی را پایه گذارد. چکیده عربی: یری بلنتینغا ان بعض المعتقدات الدینیة فی تناقض مع العلوم الحدیثة و یقترح لتجنب هذا اللبس فی التفاسیر من النصوص الدینیة و انه یکون قائدا فی تجنب الظن التوحد بین النظریات العلمیة مع الحقیقة علینا اللجوء الی علم نستفید منه سواء کان من التعالیم الدینیة أو المصادر التجریبیة، وهناک حاجز لتحقیق هذا الامر فی وعی مفروضات العلم، وطبیعة تعتمد علی المعرفة هی قید تلزم الباحث باتیان الشواهد والتبیین الطبیعی فی اطار الاقتراحات. و اضف علی هذا ان اکثر العلوم (عادة العلوم الانسانیة) تحتاج الی تعاریف و مفاهیم وعلی نظام القیم الدینیة أن تومن هذا الامر .یری بلنتینغا اذا جئنا بالمستجدات العلمیة و الحقائق الدینیة، سواء من المعتقدات علی اسس و شواهد الهرمنوطیقیة مع طبیعة یعتمد علیها فی المنهجیة و استخدام المفاهیم و التعاریف المعیاریة نستطیع أن نؤسس علما جدیدا اسمه علم اوغسطینی.

پلنتینگا، بر مبنای معرفت شناسی اصلاح شده، باور به وجود خدا را از جمله باورهای واقعا پایه می داند که در توجیه و تضمین خود، به هیچ شاهد و دلیلی متکی نیست. دیویس معتقد است که نظریه پلنتینگا در باب توجیه و تضمین باور به خدا، هر چند عموما برهان تجربه دینی به شمار نیامده، اما واقعا چنین است. این مقاله، با بررسی جوانب گوناگون دیدگاه پلنتینگا، می کوشد با به دست دادن صورت بندی پیشنهادی برای برهان تجربه دینی بر اساس دیدگاه پلنتینگا، دشواری های ادعای دیویس را نشان دهد. البته از آنچه پلنتینگا درباره حس خداشناختی مطرح کرده، می توان در بحث تجربه دینی بهره برد و از آن برای تبیین وقوع دسته ای از این تجربه ها سود برد. از نظر او، وقوع زمکینه ای مناسب، به فعالیت حس خداشناختی می انجامد، که وقوع تجربه باورساز را به همراه دارد و آن، باور به گزاره ای مربوط به خدا را نتیجه می دهد.