در تاریخچه آموزش عالی کشور ما، دهه 1370 شاهد توسعه پژوهشهای علمی در اکثر زمینه ها و از جمله علوم تربیتی و رفتاری بوده است. در پژوهشهای تربیتی – رفتاری که در کشور ما عمدتاٌ جنیه توصیفی، میدانی و نیمه آزمایشی دارند، فرضیه آزمائی که معمولاٌ با بهره گیری از آزمونهای معنی داری آماری انجام می شود،جایگاه ممتازی یافته است. اما در خصوص شیوه های فرضیه آماری و نیز میزان کارایی آزمونهای معنی داری در پژوهشهای علوم تربیتی و رفتاری نه تنها اتفاق نظر کافی وجود ندارد، بلکه مناظره هایی هم در جریان است. در این مقاله کوشش شده است تا پژوهش در علوم تربیتی – رفتاری در چشم انداز تئوریک وسیعی مورد بررسی قرار گیرد تا موقعیت فرضیه آزمایی در آن با توجه با دیدگاههای شناخت شناسی و روش علمی مشخص شود. برای حصول این نتیجه، نخست تعریف و تبینی از مفهوم فرضیه عرضه می شود و دیدگاههای دو مکتب تجربه گرایی و عقلگرایی و دو رویکرد متناظر با آنها یعنی استقرایی گری رایشنباخ و استنباطی گری پوپر در این خصوص بررسی و مقایسه خواهد شد. سپس به برخی از انتقادات وارده به فرضیه آزمایی از طریق اعمال آزمونهای معنی داری اشاره خواهد شد. مطالب و تحلیلهای این مقاله برخی از ضعف های مبنایی و تئوریک پژوهش در علوم تربیتی و رفتاری را نشان می دهند و ضمناٌ مدلل دارند که اگر بنا باشد این علوم به طور بنیادی پیشرفت حاصل کنند باید برخی از وجوه متدلوژی تحقیق مورد بازاندیشی قرار گیرد. 

فلسفه علم در سده بیستم فراز و نشیب بسیار پیمود. کارل پوپر، فیلسوف نام آور این سده، در دفاع از فلسفه علمِ منطقی – دستوری جهد بلیغ کرد. دو رکن رکین فلسفه پوپر یکی عقلانیت – عقلانیت انتقادی – است و دو دیگر رئالیسم است. نیز گفتنی است که پوپر در معرفت شناسی از نسبی گرایی گریزان است و آن را قسمی بیماری می داند. او از نیل به حقیقت و به تعبیر خود او تقرب به حقیقت دم می زند. فیلسوفان عالم بعد از پوپر، خاصه توماس کیون، ایمره لاکاتوش و فایرابند، با تصویری که از تاریخ علم دارند، از آرمان های پوپر روی برتافتند و فلسفه علم تاریخی – توصیفی را جایگزین فلسفه علم منطقی – دستوری کردند. در این نوشتار، به اختصار، از این سه فیلسوف علم و نسبت آنان با پوپر و فلسفه علم وی سخن می رود.

کارل پوپر، فیلسوف اتریشی الاصل مقیم انگلیس، آنچه را که با عنوان "منطق موقعیت" یا "تحلیل موقعیت" معرفی کرده به منزله ابزاری روش شناسانه (متدولوژیک) برای علوم اجتماعی و انسانی در نظر گرفته است. هر چند این متدولوژی با اقبال شمار زیادی از محققان همراه بوده، اما نحوه معرفی این رهیافت از جانب پوپر، گذشته از تغییراتی که طی سالها و در جریان تحریرهای مختلف در آن واقع شده، با ایجاز و اختصاری همراه بوده است که در مواردی مخل فهم دقیق می شود و بعضا" نوعی توهم ناسازگاری درونی را با برخی دیگر از آراء این فیلسوف به وجود می آورد. در مقاله ذیل، ضمن معرفی نقادانه رهیافت پوپر و اشاره به کاستیهای احتمالی آن، کوشش می شود تا قرائت سازگاری از مدل "منطق موقعیت یا تحلیل موقعیت" به عنوان مدل تبیین کننده مناسب برای فهم متاملانه در حوزه علوم اجتماعی و انسانی، ارائه شود. این مدل بر مفاهیمی همچون، موقعیت و شرایط، نهادها و بر ساخته های اجتماعی، حیث التفاتی، کنش و عمل، عقلانیت، معنا و نقش ظرف و زمینه در فهم امور، رویدادها و متون تاکید می کند. به اعتبار نقشی که مدل "تحلیل موقعیت یا منطق موقعیت" در وحدت بخشی میان رهیافتهای تبیین کننده مختلف، از جمله مدلهای علی، مدلهای متکی به تعمیمهای قانون مانند،تبیینهای متکی به نقش شخصیت و تفسیرهای متکی به متن (هرمنیوتیک) بازی میکند مدلی فراگیر و کارآمد است که در قیاس با برخی از مدلهای علوم اجتماعی و انسانی از این مزیت مضاعف برخوردار است که یافته ها و دعاوی اش عینی و نقد پذیر و متعلق به حیطه عمومی هستند.

در این مقاله نسبت میان حل مسئله جز گرایانه یا اصلاحی با حل مسئله کل گرایانه یا یوتوبیایی سنجیده می شود و تغییر پارادیمی از اولی به دومی مورد تاکید قرار می گیرد. سپس نظریه سه جهان پوپر ارائه می گردد. هدف از ارائه این نظریه و یاری گرفتن از آرای لاکاتوش برای تکمیل آن، تصریح نقش طرحهای تحقیقاتی رقیب در حل مسئله و تاثیر نقادی بر پیشرفت علم است. در پایان با توجه به مقولات نظری وضعیت آکادمیک ایران به شیوهای نقادانه بررسی میشود.

یکی از حوزه های مهم تحقیق در معماری، تاریخ معماری است. نویسنده این مقاله تحقیق در تاریخ معماری را از نوع تحقیق تفسیری - تاریخی می داند و می کوشد، متناسب با مجال مقاله، این نوع تحقیق را تعریف و حدود و راه کارها و قوت ها و ضعف های آن را آشکار کند. بدین منظور، در مقدمه مقاله در باره تحقیق تفسیری - تاریخی سخن می گوید. این تحقیق نوعی از «تحقیق تفسیری» است که موضوع آن در گذشته روی داده است. در تقسیم بندی کلی تحقیق به دو دسته تحقیق کمی و تحقیق کیفی، تقسیم می شود. اقسام تحقیق تفسیری - تاریخی، بیشتر ذیل تحقیق کیفی جای می گیرد. باب 2 مقاله به بیان روایی در تحقیق تفسیری - تاریخی، شباهت ها و تفاوت های روایت تاریخی و داستان، و مقام خیال در پرداختن به روایت تاریخی اختصاص دارد. مولف مابقی مقاله را در دو مبحث «راهبردی» و «شگردی» (تاکتیکی) تنظیم کرده است. در باب 3 به چهار رویکرد اصلی نظری در تاریخ، به عبارت دیگر، به چهار دیدگاه در فلسفه تاریخ و تاثیر آنها بر تحقیق تفسیری - تاریخی (شامل قانون فراگیر همپل - پوپر، حرکت روح مطلق هگل، ساختارگری لوی - استروس، پساساختارگری فوکو) می پردازد و مثال هایی از برخی از آنها در تحقیق معماری می آورد. در باب 4 از شگردهای گردآوری داده ها تاریخی و سامان دهی و ارزیابی آنها سخن می گوید. باب 5 به شگردهای ارزیابی داده ها و اقسام قراین تاریخی اختصاص دارد. نویسنده در باب 6 نمونه ای جامع از کاربرد شگردهای ارزیابی در بررسی معماری اینکاها می آورد. در باب 7، آخرین باب مقاله، قوت ها و ضعف های تحقیق تفسیری - تاریخی را بررسی می کند.