پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1384 | دوره:6 | شماره:4 (24) |تعداد مقالات:10

اعتباریات از مسایل مهم فلسفه جدید اسلامی و نیز علم اصول است. در فلسفه اسلامی سنتی «اعتباریات» به صورت مستقل مورد بحث قرار نگرفته است؛ تا این که علامه طباطبایی در کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» آن را مطرح می کند. در علم اصول هم، صرفا مجموعه مباحثی پراکنده در این زمینه وجود داشته و تحت عنوان واحدی مطرح نشده است و آن مباحث هم عمق کافی ندارد. در سلسله بحث های «فلسفه علم اصول» بحث اعتباریات را به صورت برجسته مورد تحقیق قرار داده ام. یکی از مباحث قابل طرح در این زمینه جریان استدلال منطقی در اعتباریات و عدم آن است. علامه طباطبایی و شاگرد بزرگ او شهید مطهری، بر عدم جریان استدلال منطقی در اعتباریات استدلال می کنند. راقم این سطور گمان می کند که این نظر درست نیست. مقاله حاضر این استدلال را بازگو می کند.

گرچه دیوید هیوم یک فیلسوف سیاسی مصطلح نیست، برخی دیدگاه های او در تفکر سیاسی اثرگذار بوده است، از آن جمله بینش خاص او درباره فضیلت عدالت. وی با اتکا به رویکرد تجربه گرایانه خویش تلقی نفع انگارانه ای از عدالت عرضه می دارد و برخلاف تصور مرسوم و رایج، عدالت را یک فضیلت و ارزش ذاتی نمی داند و فضیلت بودن آن را به وجود شرایطی خاص مشروط می کند. مقاله حاضر ضمن تبیین تفصیلی دیدگاه های وی درباره عدالت و ارتباط آن با معرفت شناسی و انسان شناسی وی به بررسی و تحلیل انتقادی نظریه عدالت او می پردازد.

در برخی از کتب فلسفی، قضیه ظاهرا واحدی را یک بار به حمل اولی ذاتی و بار دیگر به حمل شایع صناعی صادق دانسته اند؛ برای مثال «جزیی جزیی است» را یک بار به حمل اولی و بار دیگر، به حمل شایع، صادق دانسته اند؛ یا معدوم مطلق را در جایی به حمل اولی صادق دانسته اند و در جایی به حمل اولی کاذب به شمار آورده اند. این تهافت ظاهری باعث شده است تا در تبیین حمل های اولی ذاتی و شایع صناعی سر در گمی پیش آید. برخی اختلاف مورد بحث را ناشی از تفاوت در عقد الوضع و عقد الحمل قضایا دانسته اند. در این مقاله ضمن بررسی ایراد این راه حل، راه حل جدید دیگری برای برطرف کردن تناقض ظاهری، که مبتنی بر مصداق های خارجی و ذهنی و تمایز بین مفهوم و وجود ذهنی مفهوم است ارایه خواهد شد که تهافت ظاهری را حل خواهد کرد.

مطابق با قرآن کریم، انجیل کتابی آسمانی است که خداوند بر حضرت عیسی (ع) نازل کرده تا آن را بر مردم ابلاغ کند و آن مشتمل بر هدایت، ذکر و احکام الهی بوده است. اما مسیحیان این مفهوم از انجیل را از اساس منکرند. آنها هرگز نمی گویند که عیسی کتابی به نام انجیل آورده است. آوردن وحی توسط عیسی به گونه ای که حضرت موسی تورات را و حضرت محمد قرآن را آورده اند، در الهیات مسیحی جایگاهی ندارد. آنها حقیقت انجیل را بشارت به رستگاری می دانند که حاصل تجسد خدا در عیسی، تصلیب، و زنده شدن عیسی پس از مرگ است. بنابراین می توان گفت که دو قرائت کاملا متفاوت از مفهوم انجیل نزد مسلمانان و مسیحیان وجود دارد. نویسنده در این مقاله ضمن تبیین هر دو دیدگاه، با استناد به متون تاریخی و مسیحی، دیدگاه قرآنی در مورد انجیل را تقویت کرده است.

نظریه افعال گفتاری (Theory of Speech Acts) نظریه ای فلسفی است که جان لنگشاو آستین استاد فلسفه اخلاق دانشگاه آکسفورد در سال 1962 عرضه کرد و پس از او شاگردش جان سرل، فیلسوف ذهن و زبان معاصر در کتابی با عنوان افعال گفتاری آن را بسط و توسعه داد. هدف این نظریه ارایه تحلیل جامعی از نحوه ارتباط زبان با عالم خارج است و در نهایت، به این پرسش اساسی و مهم در حوزه فلسفه زبان پاسخ می گوید که چگونه می توان از یک سلسله پدیده های طبیعی نه چندان پیچیده ای چون خروج اصوات از دهان یا ایجاد علایم و نشانه ها بر کاغذ به یک سلسله اوصاف معناشناختی عجیب چون معناداری، بی معنایی، صدق، حکایت، حمل، ارتباط با عالم خارج، دست یافت؟ اهمیت این نظریه از آن جهت است که شاید نخستین تلاش جانانه ای است که پس از حمله ویران گر ویتگنشتاین به هر گونه نظریه پردازی در فلسفه، صورت می گیرد و تا حدودی نیز موفق است. فیلسوفان اکنون پس از گذشت چهل سال از طرح این نظریه هنوز به استخراج لوازم و نتایج آن مشغول اند.

ارسطو در کتاب باری ارمینیاس بحثی را درباره تعین صدق گزاره های ناظر به آینده مطرح کرده است که از جمله بحث انگیزترین مباحث وی به شمار آمده است. وی با بر شمردن توالی فاسد تعین صدق و یا کذب گزاره ای مانند «نبرد دریایی فردا در تنگه ها صورت خواهد گرفت»، نوعی عدم تعین و امکان را – موسوم به امکان استقبالی – در رویدادهای آینده اثبات می کند که رویدادهای مربوط به زمان حال و یا گذشته فاقد آن می باشند. بحث امکان استقبالی به فلسفه اسلامی راه یافت؛ و مورد نفی و اثبات قرار گرفت و در این کشاکش نکات معرفت شناختی، هستی شناختی، منطقی و کلامی در خور توجهی مطرح شد. در این مقاله تلاش شده با گزارش تحلیلی و ارزیابی انتقادی سخنان ارسطو، فارابی، ابن سینا، خواجه نصیر طوسی، صدرالمتالهین، ملاهادی سبزواری و دو تن از فیلسوفان معاصر، اولا با تحولات تاریخی طرح این مساله آشنا شویم و ثانیا نقاط قوت و ضعف دیدگاه های گوناگون در این مساله را بشناسیم و ثالثا از دیدگاه مورد نظر خود دفاع کنیم.

قدیسان اخلاقی شایسته ترین افرادی هستند که در فرهنگ های دینی و اخلاقی، به دلیل ویژگی های خاص معرفتی – تربیتی و افعال برتر و فراتر از حد وظیفه، به عنوان نمونه و اسوه شناخته می شوند. دو چهره ارزشی و الزام آور اخلاق در تئوری های اخلاق هنجاری، به انضمام رویکرد دینی و غیر دینی در اخلاق های دینی و سکولار، تفاوت هایی را در تفسیر افعال فراتر از وظیفه و ویژگی های قداست مآبانه ایجاد کرده است. گذشته از این، تنوع در تصویر ارایه شده از هویت قدیسان و ویژگی های آنان، در آثار برخی نویسندگان غربی، تنزل مقام قدیس و قهرمان اخلاقی، تا حد یک سیاستمدار فاقد هر گونه قداست را به دنبال داشته است. به رغم تایید قداست و پاکی طینت و رفتارهای صحیح قدیسان نزد نظریه پردازان مختلف، با تردیدهایی نیز در این رابطه مواجهیم. در مقاله حاضر، پس از تصویر ماهیت قدیس در اخلاق دینی و سکولار، و اشاره به تفاوت های ماهوی قدیسان در این دو رویکرد، بر دقت در کاربرد واژه قدیس در فرهنگ های مختلف تاکید شده است. طرح و نقد دیدگاه های مخالف با جایگاه و ارزش های اخلاقی قدیسان، از دیگر مباحثی است که به آن پرداخته شده است.

مساله خلافت (جانشینی پیامبر صلی ا... علیه و اله) بعد از ارتحال رسول ا... مورد اختلاف صحابه قرار گرفت. جمعی از آنان، یعنی اهل سنت، امامت را تابع انتخاب دانسته و آن را امری فقهی می دانند که به خود مسلمانان واگذار شده است و جمعی دیگر، یعنی شیعیان، قایل به نص و انتصاب امامت شده و آن را از مسایل کلامی دانسته اند. مولف در این مقاله سعی کرده با دلایل عقلی و نقلی، کلامی بودن آن را اثبات کند و این بحث را به گونه ای بررسی کند که حافظ وحدت و دور از دامن زدن به اختلافات شیعه و سنی باشد. نگارنده به پیروی از بزرگان امامیه بر آن است که امام باید معصوم و در عقاید و اخلاق حسنه، به ویژه علم و عدالت افضل امت خود باشد و چون تشخیص و احراز قطعی عصمت و افضل بودن از دیگران برای مردم عادی میسر نیست، تعیین امام واجد شرایط منحصر به تعیین خدا و ابلاغ از طرف پیامبر (صلی ا... علیه و آله) است. بنابراین، با انتخابات و آرای ملت نمی توان شخصی را به عنوان جانشینی پیامبر (صلی ا... علیه و آله) معین کرد. نقش ملت بعد از نصب وی در تحصیل قدرت و اتمام حجت موثر است. نگارنده برای اثبات این مدعا این مقاله را در 3 فصل و یک خاتمه به پایان می برد و آن چه را در این چکیده ادعا شده با دلایل عقلی و نقلی به اثبات می رساند.