تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1380 | دوره:- | شماره:11 |تعداد مقالات:9

روند رو به رشد جمعیت در کشور و نیز کمبود دارو و به ویژه اثرات سو جانبی داروهای شیمیایی، انسان را به دخالت بی رویه در منابع طبیعی وا می دارد. چون گیاهان دارویی و فرآورده های جنبی استان فارس از لحاظ اقتصادی - اجتماعی و نیز اشتغال زایی یکی از منابع مهم دارویی کشور به شمار میرود، بنابراین به منظور شناسایی این منبع عظیم ژنتیکی با ارزش، به ویژه گیاهان بومی مهم که شرایط اکولوژیکی استان را نشان می دهند بررسی همه جانبه ای انجام گرفت. در این جهت، ضمن مطالعات اولیه و بررسی های صحرایی، پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی مناطق مختلف استان فارس بررسی و نسبت به جمع آوری و شناسایی 483 نمونه گیاه از 94 خانواده و 252 نمونه بذر از 73 خانواده اقدام شد. به علاوه مراحل فنولوژی تعداد 144 نمونه گیاه از 41 خانواده مورد بررسی قرار گرفت.  

پونه از جمله گیاهان بسیار مهم دارویی است که مصارف گسترده ای در صنایع دارویی و غذایی دارد. هدف از این بررسی شناسایی و کاربرد ترکیبهای اسانس پونه می باشد. نمونه پونه زیباMentha longifolia (L.) Hudson var. calliantha Stapf  در ایستگاه البرز کرج کشت گردید و زمان گلدهی برداشت شده و برگ و گل به طور جداگانه با روش تقطیر با بخار آب مورد اسانس گیری قرار گرفته اند، و جهت شناسایی ترکیبهای اسانس دو دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد استفاده قرار گرفته اند. ترکیبهای عمده در اسانس برگ پونه زیبا عبارتند از: پییریتون (49.7%)، 1، 8- سینئول (18.4%) و پیپریتنون (15.8%) و ترکیبهای عمده در گل: پیپریتون (70.2%)، پیپریتنون (9%) و 1، 8- سینئول (7.8%) بدست آمد.                        

گیاه رازیانه که در صنایع مختلف دارویی، غذایی، بهداشتی و آرایشی کاربردهای فراوانی دارد، جهت بررسی مواد موثر موجود در اسانس ،گیاه در زمانهای مختلف جمع آوری شده و اقدام به استخراج اسانس از اندامهای مختلف گردید. در مرحله اول اسانس برگ و ساقه قبل از گلدهی گیاه، در مرحله دوم اسانس برگ، ساقه و گل در زمان گلدهی گیاه و در نهایت در زمان رسیدن میوه (بذر) اسانس از ساقه و بذر گیاه با استفاده از دستگاه تقطیر با آب و بخار آب (Kaiser) استخراج گردیدند و به کمک دستگاه های GC و GC/MS مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفتند. بازده اسانس در اندامهای مختلف گیاه عبارت بودند از: بذر (2.5%)، گل (2.8%)، برگ در زمان قبل گلدهی و زمان گلدهی به ترتیب (1.08% و 1.20%) و ساقه در زمان قبل از گلدهی، زمان گلدهی و زمان رسیدن بذر (42.0%-0.47%-0.26%). ترکیبهای عمده اسانس گل و بذر، ترانس آنتول (68.4%-84.1%)، فنچون (4.6%-7.7%)، استراگول (2.5%-3.5%) و لیمونن 1+ و 8 سینئول (19.3%-3.9%) بودند و مقدار آنها در ساقه و برگ به مرحله رویشی گیاه بستگی داشت. ترکیبهای شاخص برگ در مرحله قبل از گلدهی و گلدهی به ترتیب عبارتند از: ترانس آنتول (58.6%-28.3%)، فنچون (2.9%-2.5%)، استراگول (1.7%-1%) و لیمونن 1+ و 8 سینئول (27.1%-58.5%). مقدار این ترکیبها در ساقه در زمان قبل از گلدهی، زمان گلدهی و زمان رسیدن بذر به ترتیب عبارتند از: ترانس آنتول (0.3% و 44.2% و 78%)، فنچون (0.3% و 1.8% و 2.5%)، استراگول (0.6% و 2.1% و 1.7%) و لیمونن 1+ و 8 سینئول (56.5% و 23.65 و 4.6%). با افزایش سن برگ و ساقه میزان ترانس آنتول کاهش و لیمونن افزایش یافت.

گیاه دارویی زوفا Hyssopus officinalis از دوران قدیم مورد استفاده مردم بوده و در درمان بیماریها مصرف می شد. بر اساس آخرین مطالعات، این گیاه در درمان آسم و برونشیت، درمان ویروس تب خال (1) و ویروس ایدز (6) اثرات مثبت دارد. هدف از اجرای این طرح بررسی ترکیبهای شیمیایی موجود در اسانس برگ این گیاه درشرایط کشت مزرعه ای میباشد. هنگامیکه 2.3 گلهای گیاه ظاهر شدند، مبادرت به جمع آوری برگها گردید. بعد از خشک کردن برگها، با استفاده از روش (8) تقطیر با بخار آب اسانس گیری شدند، سپس اسانس بدست آمده با استفاده از دستگاه GC/MS مورد تجزیه قرار گرفت. (10) مشخصات دستگاه عبارت بود از : گاز کروماتوگراف مدل varian-3400 کوپل شده با طیف سنج جرمی. بعد از تزریق با استفاده از اندیس کواتس طیفهای جرمی و مقایسه با ترکیبهای استاندارد، ترکیبهای متشکله اسانس شناسایی شد و درصد کمی آنها تعیین گردید (4). از میان 27 ترکیب شناسایی شده بیشترین درصد ترکیبها عبارت بودند از:Pinocamphon (14.45%) ، b-Pinene (12.20)، Pinocarvan (7.5%)، iso pinocamphon (32.43%) در مجموع این چهار ترکیب 65.58% اسانس زوفا را تشکیل می دهند.

به منظور بررسی تاثیر تنش خشکی بر تولید کمی و کیفی اسانس و ترکیبهای عمده موجود در گیاه .Satureja hortensis L، گیاه فوق تحت تیمارهای مختلف تنش خشکی قرار گرفت. تیمارها برحسب مقادیر ظرفیت زراعی بدست آمده و برحسب اعمال تیمارهای تنش که عبارت بودند از آبیاری در حد ظرفیت زراعی در طی دوره رویشی (F C)، تنش ملایم (3/2=LS ظرفیت زراعی) در دو مرحله دوره رویشی و در زمان گلدهی و تنش شدید (3/1=HS ظرفیت زراعی) در زمان گلدهی انجام گردید. طرح آزمایشی بلوکهای کامل تصادفی برای بررسی انتخاب گردید. نتایج اعمال تیمارها بر اساس نسبتهای مختلف ظرفیت زراعی شامل: در حد ظرفیت زراعی (FC)، تنش ملایم در حد 2.3 ظرفیت زراعی (LS)، تنش شدید در حد 1.3 ظرفیت زراعی (HS) نشان داد که تنش خشکی اثر مثبتی بر تولید کمی اسانس داشت. مقادیر اسانس با افزایش تنش افزایش یافته و در تیمار HS از بیشترین مقدار خود برخوردار بوده است. درصد اسانس از 1.7% در تیمار آبیاری کامل در حد ظرفیت مزرعه، به 2.35% در تیمار تحت تنش شدید افزایش یافت. اسانس در پایه های مزرعه ای حاوی 17-15 ترکیب مختلف برحسب نوع تیمارهای اعمال شده بوده است. همچنین نتایج نشان دادند که دو ترکیب اصلی اسانس موجود g-terpinene و carvacrol بوده است که افزایش تنش موجب کاهش مقدارg-terpinene  در اسانس گردید. بیشترین مقدار این ترکیب در تیمار FC برابر 40.9% و کمترین آن در تیمار HS برابر 37.8% مشاهده گردید. روند تغییرات carvacrol در طی تنش متغییر بوده و حداکثر میزان این ترکیب در تیمارهای تنش ملایم مشاهده گردید. مقدار آن در تیمار تنش ملایم در مرحله گلدهی (LS2) برابر 44.5% و در تیمارتنش ملایم از مراحل اولیه رویشی 42.60% (LS1) بوده است. کمترین درصد این ترکیب در تیمار HS برابر 40.3% می باشد. بنابراین به طور کلی تنش اثر مثبتی بر کمیت و کیفیت اسانس داشته است.

بیدخشت یکی از مانهای مشهور ایران می باشد که از زمانهای گذشته تا امروز به عنوان یک داروی سنتی مورد مصرف قرار گرفته است. این ماده بهرنگ سفید متمایل به شیری به صورت قطعاتی بدون شکل در اثر فعالیت حشره ای با بیولوژی نامشخص که بر روی گیاه بید ایجاد می گردد. جهت تعیین نام گونه های گیاه بید موجود در استان و حشره عامل در قالب یکی از زیر طرحهای طرح ملی بررسی منابع تولید کننده و عوامل تولید شیرابه های قندی (مان ها) اجرا شد و مطالعه طی دو مرحله کتابخانه ای و صحرایی صورت گرفت. ابتدا ضمن مراجعه به منابع مختلف اطلاعات درمورد گیاه بدست آمد با استفاده از نقشه پوشش گیاهی پراکنش گیاه در استان بررسی و با شروع فصل رویش بازدیدهای منظم از بیدستانها در نقاط مختلف استان در ارتفاعات و اقالیم مختلف انجام و با مشاهده حشره روی گیاه نمونه گیاه و حشره جمع آوری و بازدیدهای هفتگی آماده تا مرحله تولید شیرابه بیدخشت انجام و پس از سخت شدن بیدخشت از روی شاخه و ساقه های گیاه جمع آوری شد. گونه های بید موجود در استان که حشره روی آنها فعالیت می کنند عبارتند از: زرد بید                     .Salix acmophylla Boiss بیدمشک                  Salix aegyptiaca L. فک                          Salix alba L. سیاه بید                  Salix excelsa Gme. جوادنک                    Salix zygostemom Boiss.  کلیه گونه های بید موجود در استان هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند. عامل تولید بیدخشت، حشره ای است به نام Tuberolachnus salignus Gmel از خانواده Lachnidae و به فارسی بنام شته خالدار بید گفته می شود.

 اندامهای هوایی گیاه Lomatopodium staurophyllum (Rech. F.) Rech. F در فصل تابستان از اطراف گرمسار جمع آوری گردیده و پس از خشک شدن در دمای محیط، به روش تقطیر با آب و بخار آب اسانس گیری شدند. اسانس به صورت یک لایه روغنی زرد روشن با بازده 1.5% بدست آمد. ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس به وسیله دستگاه گاز کروماتوگراف (GC) و دستگاه گاز کروماتوگراف کوپل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد بررسی قرار گرفتند. از میان 15 ترکیب شناسایی شده در این اسانس ترانس اوسیمن (26.82%)، میرسن (26.29%)، سیس اوسیمن (7.67%)، بتاکاریوفیلن (4.64%) و لیمونن (4.55%) بیشترین غلظـت را داشتــه و در مجموع حدود 70 درصد از اسانس L. Staurophyllum را تشکیل می دادند.

ایران رویشگاهی نسبتا غنی است و بیش از 7500 گونه گیاهی دارد که بسیاری از آنها را گونه های دارویی تشکیل می دهند. رویشگاه های طبیعی ایران به عنوان ذخایر توارثی ارزشمند می توانند منشا تهیه و تولید گیاهان دارویی سازگار و با کیفیت بالا در مزارع قرار گیرند. گل راعی رویشگاه های مختلفی در نواحی شمالی و غربی ایران دارد. در این بررسی که در سالهای 78- 1377 انجام شد نمونه های گل راعی از نواحی گرگان، نوشهر، گیلان و خلخال برداشت و ماده موثر آن (هیپریسین) استخراج و اندازه گیری شد. در بین رویشگاه های مورد بررسی، گرگان و گیلان در سال اول، به ترتیب با 2730 و 2584 قسمت در میلیون هیپریسین و گیلان، گرگان و نوشهر در سال دوم، به ترتیب با 2230، 2218 و 2120 قسمت در میلیون با خلخال (1937 و 1779 قسمت در میلیون) تفاوت معنی داری نشان دادند. چنین به نظر می رسد که در مناطقی با ارتفاع 250 تا 400 متر از سطح دریا و بارندگی 500 تا 900 میلیمتر و خاکی با مواد آلی و معدنی کافی، توان بالقوه تولید هیپریسین بالا باشد.