تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1386 | دوره:14 | شماره:4 (پیاپی 29) |تعداد مقالات:14

تفوق میزان تبخیر بر نزولات آسمانی در مناطق خشک موجب حرکت رو به بالای آب در خاک و تجمع املاح در منطقه ریشه گیاه می شود. از آنجا که نمک در خاک با جریان آب حرکت می کند توزیع نمک در خاک با الگوی جریان آب در خاک تعیین می شود. میزان آب بکار رفته یا کسر آبشویی یکی از عوامل مهم و تاثیر گذار بر الگوی توزیع و حرکت نمک در خاک است. تحقیق حاضر در لایسیمترهای وزنی تحت کشت گیاه تاغ و در ایستگاه تحقیقات بیابان زدایی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد انجام گرفت. در این پژوهش علاوه بر کنترل رطوبت خاک به روش های مختلف از جمله روش توزین لایسیمترها، نیمرخ نمک در خاک برای سه تیمار رطوبتی FC،1/3 FC  و خشک در سه زمان شروع (t1)، میانی(t2)  و پایانی(t3)  آزمایش، ترسیم و مورد مقایسه قرار گرفت. آزمایشات در قالب طرح پایه کاملا تصادفی اجرا و نتایج حاصله به روش دانکن تجزیه و مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که با افزایش عمق، میزان شوری خاک افزایش یافته و این غیریکنواختی شوری خاک به ویژه با گذشت زمان در تیمارهای مرطوب تر بیشتر شده است. ضمن آنکه در مجموع، میزان نمک های نهشته شده در خاک لایسیمترهای مرطوب تر بیشتر بوده است. شوری بالای آب آبیاری و عدم آبشویی کافی خاک، از دلایل اصلی تجمع بیشتر نمک بویژه در اعماق لایسیمترهای مرطوب تر محسوب می شوند.

برای بررسی تولید علوفه یونجه های یکساله در شرایط دیم گرگان، آزمایشی در طرح بلوک کامل تصادفی در چهار تکرار طی دو سال در ایستگاه تحقیقات چالکی در سالهای81 و82  اجرا شد. یونجه های یکساله شامل: یک گونه بومی به عنوان شاهد: M. minima و هفت رقم M. polymorph acv. Spinless و (Mogul و Caliph) M. scutellata cv. Medicago truncatula cv (Sava, Robinson) و M. littoralis cv. Herald, M. Sphaerocarpos cv. Orion. می باشند. علوفه در مرحله ده درصد گلدهی برداشت و پس از خشک کردن در هوای آزاد توزین شد. اختلاف آماری بین عملکرد علوفه ارقام در سطح یک درصد و اثر متقابل سال و رقم در سطح 5 درصد معنی دار شد. در سال اول، رقم رابینسون با 2006.4 کیلوگرم در هکتار و در سال دوم، رقم کالیف با 2230.1 کیلوگرم در هکتار بیشترین تولید علوفه خشک را داشتند. تولید علوفه خشک ارقام مغول و ساوا در طول دو سال با ثبات تر و به شرایط آزمایش سازگاری بیشتری نشان دادند. تولید پروتئین خام در واحد سطح در رقم کالیف (37.28 گرم بر متر مربع) بیشتر از سایر ارقام بود.

تعیین عاملهای موثر در وقوع حرکات توده ای و پهنه بندی خطر حرکات توده ای از مهمترین اقدامات جهت پیشگیری و کاهش خطرات آنها می باشد. در این تحقیق، پهنه بندی خطر حرکات جریانی و جریان های کانالی در حوزه آبخیز دماوند به مساحت 761 کیلومتر مربع واقع در حاشیه جنوبی رشته کوه البرز بوسیله روش کمی انجام شد. برای این منظور، ابتدا از نقشه پراکنش حرکات جریانی و جریان های کانالی که با استفاده از عکس های هوایی 1:20000 و 1:50000 و انجام بازدید صحرایی تهیه گردیده، استفاده شد. در این نقشه 56 مورد حرکات جریانی و 26 مورد جریان های کانالی و در مجموع 82 حرکت نشان داده شده است. در این تحقیق عاملهای موثر بر وقوع حرکات جریانی و جریان های کانالی: کاربری اراضی، سازند زمین شناسی، بارندگی، شیب، جهت شیب و ارتفاع تشخیص داده شده است. سپس با استفاده از نقشه پراکنش حرکات جریانی و جریان های کانالی و کمی نمودن عاملهای موثر در بروز آنها از طریق درصد فراوانی وقوع هر کدام از زیر عاملها، پهنه بندی حرکات در حوزه آبخیز دماوند، با درصددهی به زیر عاملهای هر کدام از عاملهای شش گانه فوق با استفاده از امکانات توسعه ای نرم افزارArc-view  به نام تحلیل مکانی Spatial Analyst انجام شد. سپس نقشه های سلولی عاملهای شش گانه موثر در نظر گرفته شده با اندازه تفکیک 0.0014 متر به تفکیک حرکات جریانی و جریان های کانالی با هم جمع شدند، تا نقشه پهنه بندی هر یک از حرکات بدست آورده شود. برای ارزیابی صحت تفکیک دامنه های خطر و قدرت تفکیک روش استفاده شده، نقشه پهنه بندی خطر حرکات جریانی و جریان های کانالی با نقشه پراکنش آنها روی هم اندازی شد که از این طریق می توان عاملهای موثر در وقوع حرکات توده ای را تعیین نمود و در نهایت به این نتیجه رسیده شد که کلیه عاملهای موثر در نظر گرفته شده در پهنه بندی حرکات جریانی و جریانهای کانالی تاثیر داشته اند.

پژمردگی و خشکیدگی بروز یافته در جنگلهای دست کاشت تاغ استان یزد پدیده ای است که همواره مورد توجه دست اندرکاران منابع طبیعی استان بوده است. چگونگی گسترش ابعاد و شادابی درختچه های تاغ 12 ساله این منطقه با اجرای شیوه های مختلف هرس (کف بر، 35 سانتیمتری، 70 سانتیمتری و بدون هرس) در دو سطح تراکم 125 و 250 اصله در هکتار قبلا در زمستان 1373 تحت بررسی قرار گرفته بود. نتایج بررسیهای 6 ساله منتهی به سال 1379 در آن پژوهش، حکایت از اثر مثبت هرس بر جوان سازی و افزایش شادابی درختچه های یاد شده بوده است و برش از ارتفاع 35 سانتیمتری برتر از دیگر برشها معرفی شده بود. در پایان فصل رویش سال 1384، در حالی که درختچه های همان محل قبلی، 11 فصل رویش پس از هرس شدن را سپری کرده اند، در پژوهش حاضر تحت بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که در درختچه های شاهد 23 ساله خشکیدگی سرشاخه ها و پژمردگی به شدت توسعه یافته است، در حالی که بر روی درختچه های هرس شده چنین حالتی مشاهده نمی گردد. در 5 ساله 84-1379 افزایش معنی داری بین قطر تاج و ارتفاع گیاهان هرس شده حاصل نگردید، حتی کاهش معنی دار نیز بر روی قطر تاج و ارتفاع درختچه های شاهد نیز بروز نمود (P<0.05) درختچه های برش داده شده در ارتفاع 35 سانتیمتری دارای قطر تاج 262 سانتیمتر با ارتفاع 164 سانتیمتر می باشند. این درختچه ها در برخورد با هجوم ماسه های روان مقاومت خوبی از خود نشان داده اند.

با توجه به نقش بارز پوشش گیاهی در تفکیک و شناسایی مناطق بیابانی، در مقاله حاضر قلمرو بیابانهای استان تهران از این دیدگاه تعیین شده است. برای پرهیز از گسترش دامنه مطالعات، سطوح مورد مطالعه در استان از اولین ارتفاعات مسلط به دشت تا انتهای مخروط افکنه مدنظر قرار گرفت. در این محدوده ضمن تعیین تیپهای گیاهی غالب و برخی از ویژگیهای مهم محیطی آنها نقشه مربوطه بصورت رقومی در محیط GIS تهیه شد، سپس با استفاده از اطلاعات موجود و با توجه به ویژگیهای عمومی هر یک از تیپهای گیاهی و مناطق رویشی، محدوده اراضی بیابانی از غیر بیابانی تفکیک گردید. در محدوده مورد مطالعه در مجموع 43 تیپ گیاهی تفکیک گردید که با توجه به ویژگی اختصاصی آنها، 7 تیپ جز مناطق بیابانی، قرار دارد و عرصه ای در حدود 307647 هکتار معادل 16.4 درصد از اراضی استان تهران را شامل می شود.

با توجه به نقش و اهمیت قرق به عنوان راهکار مناسب مدیریتی در منابع طبیعی به ویژه در حفاظت از پوشش گیاهی و خاک رویشگاههای مرتعی به مطالعه اثر شدتهای مختلف چرایی بر روی تغییرات پوشش گیاهی و برخی خصوصیات شیمیایی خاک در مراتع ییلاقی حوزه اسکلیم رود، در غرب شهرستان سوادکوه، پرداخته شد. بدین منظور، سه منطقه مرجع، کلید و بحرانی انتخاب گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که گیاهان خوشخوراک (کلاس (I  در منطقه مرجع، گیاهان با خوشخوراکی متوسط (کلاس II) در منطقه کلید و گونه های با خوشخوراکی کم و غیر خوشخوراک (کلاس III) در منطقه بحرانی بیشترین درصد پوشش را بخود اختصاص دادند. به طوری که، گراسهای چند ساله و خوشخوراک مانند Festuca ovina L., Eremopoa persica T. و Dactylis glomerata L. دارای بیشترین درصد پوشش در منطقه مرجع بودند و به تدریج با افزایش شدت چرا از درصد گونه های خیلی خوشخوراک کاسته و به درصد گونه های با خوشخوراکی متوسط و کم و غیر خوشخوراک افزوده شد. همچنین، نتایج بررسی برخی از خصوصیات خاک معلوم کرد که خاکهای منطقه مرجع که از پوشش گیاهی بالایی برخوردار بودند، نسبت به خاکهای منطقه چرا شده دارای ماده آلی، ازت کل، فسفر و پتاسیم قابل جذب بیشتر و اسیدیته کمتری در افق سطحی بودند. نتیجه این تحقیق مشخص نمود که اعمال قرق کوتاه مدت به دلیل بارندگی و اقلیم مناسب حاکم بر منطقه، در حفظ و بهبود پوشش گیاهی و خاک بسیار موثر بوده و حکایت از بالا بودن قابلیت تولید این منطقه می باشد.

شناخت و استفاده صحیح از منابع آب، به ویژه در مراتع مناطق خشک و نیمه خشک بسیار مهم است. کمبود آب و یا زیادی آن در مرتع به استفاده غیر صحیح از این منبع با ارزش منجر خواهد شد. در این تحقیق به منظور مطالعه شایستگی منابع آبی، سه مدل کیفیت، کمیت و فاصله از منابع آبی مورد بررسی قرار گرفتند که اجزای مدل اصلی را تشکیل می دادند. این تحقیق با استفاده از روش FAO (1990)، در محیط سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS) در منطقه حلوان در استان یزد انجام شد. نتایج حاصل از مدل نهایی آب نشان می دهد مهمترین فاکتور کاهش دهنده شایستگی منابع آب در منطقه، عامل فاصله از منابع آب است و فاکتور کیفیت آب در بخشی از منطقه به عنوان یک فاکتور محدود کننده می باشد. بر این اساس مناطقی که بیش از 15 کیلومتر از منبع آبی دور باشند شایستگی نداشته و مناطقی که در فاصله 6 کیلومتری منبع آب هستند بیشترین شایستگی را دارند و منابع آبی که مجموع املاح محلول در آنها بیش از 10000 میلی گرم در لیتر باشد برای شرب شتر مناسب نیستند. همچنین، پراکنش مناسب منابع آب و حفر چاه با فاصله مناسب از یکدیگر می تواند شایستگی منابع آبی را افزایش دهد و موجب استفاده بهتر و یکنواخت تر از مرتع شود.

نظام بهره برداری مراتع عشایری جزیی از نظام بهره برداری مراتع کشور می باشد و همچون جامعه عشایر در طی زمان دچار فراز و نشیبهایی بوده است. مدیریت این نظام در زمان گذشته دچار تغییراتی بوده و عوامل موثر بر آن چالشهایی را ایجاد کرده که تحلیل آن به راهکاری جهت اعمال مدیریت منطقی مراتع عشایری در زمان حال منجر می شود. این مقاله پژوهشی تحلیلی است که با روش کتابخانه ای، و بر اساس منابع مطالعاتی موجود و قابل دسترس ذیربط و نظرات کارشناسان، تغییرات مدیریت نظام بهره برداری از مراتع و عوامل موثر بر آن را که منجر به چالشهایی گردیده را بررسی و برای برون رفت از چالشها راهکارهایی را ارایه نموده است. این مقاله پیشنهاد می کند که استفاده از راهکارهای مشارکتی توسعه برخاسته از شرایط محلی در تدوین مدیریت مناسب دام در مرتع در جامعه عشایری امری اجتناب ناپذیر بوده؛ بنابراین باید از روشها و راهبردهای نو و خاص منطبق بر شرایط اجتماعی و فرهنگی عشایر بهره جست. ساختارهای بومی، نهادهای اجتماعی، برقراری ارتباطات سنتی، و همچنین بکارگیری عوامل اکولوژیکی شناخته شده و موثر، امکان تجدید ساختار مدیریت بومی مراتع عشایری را فراهم کرده و شبیه سازی سیستم تولیدی عشایر بر اساس این مدیریت، تصمیم گیرندگان و سیاست گذاران امور عشایر را در برنامه ریزی هر چه بهتر برای این جامعه یاری می دهد.

زیستگاه کوسالان، رشته کوهی است با توپوگرافی شدید در امتداد شمال غربی - جنوب شرقی، مشرف بر شهرستان سروآباد در غرب کردستان. این زیستگاه مجموعه ای از کارکردهای اکولوژیکی بی نظیر اکوسیستمهای کوهستانی (جنگلهای بلوط و مراتع غنی) و سه رودخانه دایمی با چشمه سارهای فراوان را دارا می باشد. در این مطالعه، زیستگاه منحصر به فرد کوسالان برای اولین بار از لحاظ توان زیست محیطی با نگرش حفاظت مبتنی بر معیارهای IUCN مورد مطالعه قرار گرفته است. در انجام تحقیق از مطالعات میدانی، اطلاعات کارشناسان، فن سنجش از دور (RS) و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی(GIS)  برای شناسایی و تجزیه و تحلیل منابع اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی استفاده شد. با کار میدانی و روش هیبرید (تفسیر رقومی - چشمی) تصویر 10متری چند طیفی ماهواره SPOT5 سال 2005، منابع شناسایی شده و نقشه های واحد شکل زمین، هیدرولوژی، خاک شناسی، پوشش گیاهی، زیستگاه حیات وحش، توان اکولوژیکی، کاربری فعلی و سامان عرفی تهیه و با کمک GIS تجزیه و تحلیل، جمع بندی و تلفیق نقشه ها انجام و یگانهای زیست محیطی مشخص شدند. سپس بر اساس معیارهای IUCN زون بندی منابع زیست محیطی بعمل آمد. نتایج نشان می دهد، منطقه مورد مطالعه دارای 224 گونه گیاهی و 195 گونه جانوری با پنج زون اصلی محدوده امن (%29)، حفاظتی (%41)، تفرج گسترده (%14)، تفرج متمرکز (%3)، زون آثار تاریخی و فرهنگی (%0.14) و زون بازسازی (%13.2) با ارزشهای علمی، آموزشی، سیمای طبیعی بکر و چشم اندازهای بی نظیر است. بنابراین، زیستگاه کوسالان با داشتن 70 درصد مساحت برای کاربری حفاظت و وجود گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض و مورد تهدید لیست قرمز IUCN می تواند به عنوان پارک ملی (طبقه II)، جز شبکه مناطق حفاظتی چهارگانه کشور معرفی گردد. نتایج این تحقیق، معلوم کرد که برای شناسایی و تهیه نقشه های منابع زیست محیطی مناطقی با توپوگرافی شدید و عدم دسترسی آسان جهت حفاظت بر اساس معیارهای IUCN می توان از تکنیکهای بالا بهره گرفت.

فناوری سنجش از دور به عنوان یک ابزار مناسب به منظور پایش زمانی برخی از پدیده های طبیعی به شمار می رود. شوری ثانویه از مهمترین عوامل کاهش باروری خاک در مناطقی است که مدیریت کارآمد و مطلوب بر منابع آب و خاک وجود نداشته است. این تحقیق به منظور بهره گیری از فناوری سنجش از دور در طبقه بندی و ارزیابی روند تغییرات خاکهای سدیمی در دشت قهاوند صورت گرفت. شیوه کار بر پایه تفکیک سطوح مختلف خاکهای قلیایی به وسیله دو سری اطلاعات داده های رقومی ماهواره ای لندست 5 و 7 همراه با مطالعات زمینی استوار بوده است. طبقه بندی تصاویر برای قلیائیت خاک با استفاده از باندهای مختلف تصاویر به کمک سنجنده های TM و ETM و مطالعه شاخصهای مختلف PCA57، PCA123، DVI، GREENESS،BRITHNESS  برای خاک و پوشش گیاهی صورت گرفت. هر یک از تصاویر با استفاده از طبقه بندی نظارت شده و الگوریتم نگاشت طیفی زاویه ای (SAM) طبقه بندی شدند. پس از تصحیح طبقه بندیها، نتایج در سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) به صورت نقشه هایی با مقیاس 1:50000 ارایه گردید. نتایج نشان دهنده افزایش وسعت خاکهای سدیمی به میزان 9.8 درصد در طی 11 سال می باشد. به طوری که در کلاس محدودیت کم سدیم (A1) میزان تغییرات 23.1 درصد، در کلاس محدودیت متوسط سدیم (A2) میزان تغییرات 13.7 درصد و در کلاس محدودیت زیاد سدیم (A3) میزان تغییرات 0.3 درصد بود. وسعت اراضی بایر و فاقد پوشش و کفه های نمکی نیز از 3005 به 8446 هکتار رسیده که حدود 181 درصد نسبت به قبل افزایش داشت. بر این اساس، گسترش همه جانبه قلیائیت در طی این دوره اساسا تحت تاثیر مدیریت نامناسب آب و بهره برداری نادرست از منابع اراضی و تغییرات کاربری اراضی بوده است.

آگاهی از کیفیت علوفه در تعیین ظرفیت چرا و مدیریت بهینه دام و مرتع امری ضروری می باشد به همین منظور ارزش غذایی دو گونه غالب  Artemisia aucheriو  Peteropyron aucheriمراتع آبخوان هرات استان یزد طی سالهای 1385-1383 در پایان دوره رویشی اندازه گیری شد. نمونه گیری بصورت تصادفی در دو تکرار در هر سال بطور جداگانه در عرصه آبخوان و شاهد انجام شد. میزان عناصر فسفر، کلسیم، منیزیم، پتاسیم، سدیم، فیبر، چربی و پروتئین به روش آزمایشگاهی اندازه گیری شد. سپس داده ها در قالب طرح آماری اسپیلت پلات در زمان در سطح خطای 5 درصد تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که میزان بعضی از عناصر در عرصه نسبت به شاهد در سطح خطای 5 درصد اختلاف معنی داری دارند و دامنه تغییرات میزان عناصر درگونه ها در طی سالهای مورد مطالعه از روند یکسانی تبعیت نمی کند، اگر چه گونه های موجود در آبخوان، از آب بارندگی بیشتری نسبت به شاهد بهره مند بوده اند ولی کیفیت علوفه همسو با آن تغییر نکرده است.

پدیده های بیو فیزیکی و دست ساخت بشر توسط روشهای پردازش تصویر قابل شناسایی و تفکیک می باشند. شناسایی پدیده هایی مانند کاربری و پوشش اراضی به روشهای سنتی وقت گیر و پر هزینه است. درحالی که روشهای رقومی استخراج اطلاعات از داده های دورسنجی سریعتر و کم هزینه تر می باشد. امروزه، سنجنده های ماهواره ای علاوه بر ثبت اطلا عات طیفی، قادر به جمع آوری اطلاعات مکانی از پدیده های سطح زمین نیز می باشند، از طرفی، طبقه بندی این داده ها تنها با تکیه بر اطلاعات طیفی، ممکن است نتیجه رضایت بخشی نداشته باشد. بنابراین بکارگیری روشی که بتواند علاوه بر داده های طیفی، اطلاعات مکانی، الگو و بافت پدیده ها را هم در فرآیند طبقه بندی دخالت دهد، می تواند نتایج قابل قبولی را ارایه نماید. یکی از روشهایی که این قابلیت را دارد طبقه بندی داده ها به روش شی گرا می باشد. در این تحقیق به منظور طبقه بندی تصاویر لندست 7(ETM+) منطقه خشک کاشان و تفکیک پوششهایی از قبیل پوسته های نمکی، تپه های ماسه ای، خاکهای شور و غیر شور، روش فوق با استفاده از نرم افزارCognition  بکار گرفته شد. نمونه های آموزشی به کمک اطلاعات میدانی، عکسهای هوایی و تصویر رنگی کاذب بر روی صفحه نمایشگر انتخاب گردیدند. تصاویر طبقه بندی و سپس صحت طبقه بندی مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد روش شی گرا با دقت کلی 95 درصد، کاربری ها و پوششهای اراصی را تفکیک و طبقه بندی نموده است. مقایسه واقعیتهای زمینی و مشاهدات میدانی با نقشه حاصل از طبقه بندی هم بیانگر دقت بالای این روش برای طبقه بندی کاربری و پوشش اراضی می باشد. به طور کلی می توان گفت روش شی گرا برای شناسایی کاربری ها در مناطق خشک و نیمه خشک مناسب می باشد.