مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1382 | دوره:36 | شماره:4 (پی در پی 143) |تعداد مقالات:16

"قاموس" به معنی دریا، عنوان گرانقدرترین اثر مجد الدین فیروزآبادی (729-816 هـ) در لغت عربی می باشد. اشتهار و اعتبار آن در محافل علمی و مجالس درسی ورد زبان است، و بر دیگر فرهنگها، مقدم. "قاموس" که با ژرف نگریها و نکته سنجیهایش به چشمه ای شیرین ماند و همگان را به خود کشاند، نگاره را نیز به پژوهشی بر محورهای زیر برانگیخت: الف- رمز و راز کلمات و ترکیبات عربی در قاموس؛ ؛ب- نقادی و ارزیابی های قاموس؛ ج - قاموس در مقایسه با دیگر فرهنگها ؛ د- قاموس در اقتباس و بهره گیری از دیگران. گفتاری که هم اکنون در پیش است، به دو بخش اوّل: (الف و ب) اختصاص دارد و دو بخش بعدی، به مقاله ای دیگر احاله می گردد.

رنگ نه تنها پدیده ای طبیعی، بلکه واقعیتی زبان شناختی، روان شناختی و زیباشناختی است که بررسی اهمیت و کیفیت به کارگیری آن به عنوان یک نسبیت مهم، در شناخت زبان و ادبیات حائز اهمیت است. رنگ در نظام نامگذاری و دلالت زبان فارسی نیز در ادبیات کهن و معاصر فارسی جلوه های متنوعی دارد. در زبان شعر معاصر، رنگ ها از نظر معنایی و حتی دستوری تفاوت یافته اند؛ ترکیبات وصفی بدیعی پدید آمده اند که معمولاً نتیجه کاربرد مجازی رنگ و روابط نشانه ای دورتر و ناآشناست. معانی نمادین، کتابی و روان شناختی مختلف، هم معنایی، چند معنایی، تقابل معنایی و معنای ضمنی از دیگر موارد قابل توجّه در بررسی این پدیده زبانی ادبی است.

در ادبیات فارسی کم تر متنی را می توان یافت که همچون مثنوی نسبت به موضوع ارتباط و مسائل آن این همه حساس باشد. در واقع بخش هایی از مثنوعی نقش فرا ارتباطی دارد. عوامل تشکیل دهنده هر کنش ارتباط زبانی عبارت اند از: فرستنده، پیام، گیرنده، زمینه، تماس و رمز. هر کدام از این عناصر شش گانه کارکرد متفاوتی دارد که به ترتیب از این قرارند: عاطفی، ادبی، انگیزشی، ارجاعی، همدلانه، و فرازبانی، در هر کنش ارتباط زبانی یکی از این کارکردها بر بقیه برتری و چیرگی دارد. در مثنوی مولوی، که متنی از نوع ادبیات تعلیمی است، بیش از همه کارکرد ارجاعی و انگیزشی برجستگی دارد. از آن جا که مثنوی متنی روایی است، جز الگوی ارتباطی "مؤلف - متن - خواننده"، دو الگوی ارتباطی دیگر نیز در درون متن وجود دارد. یکی موقعیت ارتباط روایی میان راوی و مخاطب روایت، و دیگری میان شخصیت های داستانی که با هم گفت و گو و مراوده دارند.

پاره ای از حکیمان و عارفان مسلمان، با اقتباس از قصه حضرت سلیمان و بلقیس و نیز پرنده میانجی آنها (هدهد) به تألیف رساله الطیرها و منطق الطیرهایی پرداخته اند که از آن جمله می توان به رساله الطیر ابن سینا، رساله الطیر امام محمّد غزالی، صفیر سیمرغ از سهروردی، قصیده منطق الطیر خاقانی، قصیده تسبیح طیور سنایی، رساله الطیر نجم الدین رازی، منطق الطیر عطار، و در نهایت مثنوی معنوی مولوی اشاره کرد. در این مقاله به نقد و بررسی گذرا در این آثار پرداخته شده و مقاله با تأملی در منطق الطیر سلیمانی از مولانا حسن ختام یافته است.

محمود دولت آبادی، مقتدرترین نثر نویس ایران در سالهای پس از انقلاب است که از طریق ترکیب امکانات گونه های مختلف زبان ادبی و گویشی موجود در گذشته و حال، یعنی پاره هایی از نثر ساده عصر سامانی، شماری از امکانات زبان شعری و ادبی قدیم، برشهایی از زبان ادبی و شعری معاصر، گزینش هایی از امکانات گویشی منطقه خراسان و ابتکارات کلامی خود، پیکره این نثر پخته را پدید آورده است. او در کلیدر، با ترسیم توأمان سه دوره تاریخی دامپروری و چادرنشینی، کشاورزی و فئودالیته، و شهرنشینی و سرمایه داری، در قالب یک ماجرای مفصل، از یک سو بر حضور و زیست همزمان این دوره ها که به قول خود او روزگار سپری شده مردم سال خورده است تأکید می کند و در سویه دیگر، مقاومت نظام های سنتی در برابر قانون تکامل و تغییر را به تصویر می کشد و از جانب سوّم نیز شیوه معیشت و فکر و فرهنگ حاکم بر روح این نظام ها را که زبان نیز جزیی از آن است در یک بافت و فضای شاعرانه، حماسی، پر احساس و حزن انگیز به نمایش می گذارد.

در این مقاله، ضمن تحلیل و بررسی رمان سمفونی مردگان، اثر عباس معروفی، نشان داده ایم که این رمان، رمانی به شیوه جریان سیال ذهن و موضوع آن سطوح پیش گفتاری آگاهی شخصیت هاست و به همین جهت در نگاه اوّل دارای ابهام، بی نظمی در حوادث و اغتشاش در زمان و مکان و قواعد دستوری است. در این رمان، نویسنده با استفاده از شیوه های تک گویی درونی، حدیث نفس و روایت دانای کل در چهار موومان و با زاویه دیدهای متفاوت، لایه های پیش گفتار ذهن و زندگی درونی شخصیت ها را نمایش داده است.

در این نوشتار دو مقاله مندرج در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد با عناوین "ساختمان جمله و جمله مبنا" و "در زبان فارسی جمله ساخت ثابتی ندارد" مورد بررسی قرار گرفته است. ضمن بحث در باب اصطلاحاتی چون، جمله مبنا، ساختمان جمله، جمله ساده، جمله مرکب، علم نحو، علم معانی به تحلیل برخی شواهد این دو مقاله پرداخته شده و نتیجه ای که به دست آمده این است که در زبان فارسی، جمله دارای ساخت ثابت و آزاد است

آسمان در مرکز اساطیر ایرانی قرار گرفته است و نحوه پیدایش، رنگ، و طبقات صور فلکی … هر یک نحوی در اساطیر ایرانی بازتاب دارد. در این مقاله، تجلی نمادین آفرینش آسمان در چند اسطوره ایرانی تحلیل شده است. که به نوعی در ادب پارسی نمود دارد؛ اسطوره تخم مرغی شکل بودن آسمان، اسطوره آبگینه بودن آسمان و اسطوره ای که منشأ آسمان را آب می داند.

ترجمه ماشینی به لحاظ کاربرد وسیع در توسعه دانش علمی از اهمیت خاص برخوردار است و از سویی، رابطه آن با سایر رشته ها به عنوان یک اقدام بین رشته ای، علم و فناوری را به یکدیگر پیوند زده است. پژوهش حاضر، ضمن بیان تاریخچه و نقاط قوت و ضعف برخی سیستم های ترجمه ماشینی و بررسی شیوه های این نوع ترجمه، به تحلیل کارکرد اجزای زبانی سیستم پرداخته است. برای آشنایی با برنامه رایانه ای پذیرش تحلیل ساختی، سیستم هایی معرفی گردیده و در پایان، توجّه ویژه به حوزه معنایی به لحاظ اهمیت آن در عمق بخشی به تحلیل زبان مبدأ به عنوان عاملی مؤثر در کارکرد بهتر سیستم ترجمه ماشینی، شده است.

در مقاله حاضر، لغت و اصطلاح، رابطه آن دو و عوامل پیدایش اصطلاحات، مورد بحث قرار گرفته، آنگاه ضمن مقایسه فرهنگ با فرهنگنامه و برابرنامه، به پیشینه هر یک اشاره شده است و طبقه بندی گونه های مختلف فرهنگها مورد ارزیابی قرار گرفته و در پایان، ویژگی هایی که یک فرهنگ تخصصی از نظر اطلاع رسانی باید دارا باشد، ارائه گردیده است.

اشتراک لفظی یکی از موضوعات مبحث الفاظ اصول فقه و منطق و نیز یکی از مباحث ضمنی علوم بیان (کنایه و تعریض) و بدیع (توریه و استخدام) و همچنین یکی از موضوعات مورد بحث در فقه اللغه و علم الدلاله به شمار می رود. چون علوم قرآن دانشی مصرف کننده است و هر مبحث آن از علمی گرفته شده، دانشمندان علوم قرآن مبحث اشتراک لفظی را از علوم یاد شده وام گرفته و بر آیات قرآن تطبیق کرده اند و از رهگذر آن دانش اشتراک لفظی، کلمات قرآن را فراهم آورده اند. به نظر می رسد، این وام گیری با این پیش فرض صورت گرفته است که اشتراک لفظی در کلمات قرآن یکی از مصادیق اشتراک لفظی در کلام عرب است و با آن سنخیت دارد و همان آثاری بر اختلاف نظرهای مربوط به آن مترتب است که بر اختلاف نظرهای اشتراک لفظی در کلام عرب ترتب دارد.

فرهنگ نگاری ریشه در تمدن بشری دارد. ایرانیان، آشوریان و چینیها دارای سنت فرهنگ نویسی بوده اند. خاستگاه این سنت به حفظ زبان از بیم زوال باز می گردد. امّا در میان ملت عرب علاوه بر این، رویکردی دینی یافته است. پیشینه فرهنگ نگاری در میان این ملت به نگارش رساله های کوچکی باز می گردد که بیشتر از باب آفرینش انسان، گیاهان و درختان بوده است. روش بنیانگذاران این سنت بیشتر شفاهی و به بادیه رفتن بود و به تدریج روشمند و به جهتی دو مکتب معنا گرا و لفظ گرا و حتی بنا به شیوه و شخصیت صاحبان آن به مکتب خلیل، مکتب ابوعبید، مکتب جوهری و مکتب برمکی تقسیم شد. این مقاله ضمن بررسی سیر تاریخی به نقد روشی فرهنگها نیز می پردازد.

با توجّه به ویژگی زبان قرآن که زبان عربی است (بلسان عربی مبین)، در تفسیر آیات قرآن به معنی و مفهوم الفاظ و مفردات آیات توجّه می شود. در این جهت، هر یک از مفسران روش خاصی دارند و علامه طباطبایی نیز در کتاب المیزان فی تفسیر القرآن برای تفسیر آیات قرآن، در اکثر موارد، به تشریح معنای الفاظ و مفردات آیات پرداخته است. ولی متفاوت با شیوه تفسیر لغوی برخی از مفسران، با رد "استشهاد به شعر عرب" و با تکیه بر "قرینه های مقام، تقابل، سیاق" و "استمداد از آیات قرآن و استشهاد به آنها برای تعیین معانی الفاظ"، معانی واژه ها را توضیح می دهد. در این مقاله به استناد پژوهشی که در مجلدات کتاب تفسیر المیزان صورت گرفته شیوه لغوی علامه در تشریح معنای مفردات قرآن تبیین شده است.

شعر عربی قبل از اسلام مدتها به صورت شعر هجایی سروده می شده است، تا اینکه در حدود 150 سال پیش از اسلام به اسلوب شعر عروضی تحوّل یافته است؛ این تحوّل به صورت تدریجی و طبیعی انجام گرفته و در قافیه نیز شعر عربی یک مسیر طولانی تکاملی را پشت سر گذاشته است و تکامل در قافیه پیش از تکامل عروضی آن بوده است. دلیل آن سروده های برجای مانده هجایی مقفاست که مهم ترین آنها معلقه عبید بن ابرص، شاعر جاهلی است و پس از تحوّل شعر از اسلوب هجایی به اسلوب عروضی اشعار هجایی چون یارای مقاومت با اسلوب عروضی را نداشته است، از میان رفته و فراموش شده است.