مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1384 | دوره:38 | شماره:1 (پی در پی 148) |تعداد مقالات:13

شعر در فرهنگهای مختلف ویژگیهای خاص خود را دارد اما مطمئنا مطالعه و مقایسه عمیق فلسفه شعر نزد شعرا و اندیشمندان ملل گوناگون می تواند بینش ژرفتری درباره این پدیده مشترک بشری به دست دهد. بر این اساس در مقاله حاضر پس از مقدمه ای درباره زندگی و آثار پل والری (1945-1871)، شاعر سمبولیست فرانسوی و نگاهی به اساسی ترین اصول مکتب سمبولیسم، فلسفه شعر از دیدگاه این شاعر بزرگ تشریح و آنگاه یکی از شعرهای معروف وی ترجمه و تحلیل شده است. نتیجه این مطالعه نشان می دهد که اندیشه های پل والری علی رغم تفاوت در زمان و مکان، به دلیل ماهیت کلی خود می تواند هم در ادراک جنبه های عمیقتر تعریف شعر و هم در شناخت بهتر شعر فارسی مفید باشد.

هرمنوتیک، بخشهایی از دانش بشری را به بازنگری واداشته و موجب دگرگونی چشمگیری در نظریه پردازی ادبی شده است. عرصه هرمنوتیک گسترده است؛ چرا که ازیک سو به مثابه سخنی فلسفی، در چارچوب هستی شناسی جای می گیرد و ازسوی دیگر، به عنوان روشی خاص در برخورد با متن، به مباحثی مانند ماهیت متن و تفسیر و تاویل متن از افق نگاه مخاطبان به موضوعی در خور توجه، یعنی فهم متن می پردازد. تمایز رولان بارث بین «متن خواندنی» و «متن نوشتنی»، ازمباحثی است که در بررسی مساله معنا، می تواند جایگاه بارزی داشته باشد. اما آنچه این مقاله در پی آن است تقسیم متن به دو گونه «متن باز» و «متن بسته» است. متن بسته دارای معنایی محدود و ثابت است که قابلیت انبوه سازی معنا را ندارد. دال و مدلول در این متنها ثابت است و نشانه ها همواره خواننده را به دنیایی ثابت هدایت می کنند، اما متن باز دارای معانی متعدد است. در این مقاله با دیدگاه نظریه پردازان بزرگ ادبی مانند رولان بارث، ولفگانگ آیرز، ژاک دریدا، کارل گوستاو یونگ و ... درباره متنهای باز و بسته و نیز عوامل باز بودن متن و ویژگیهای این متنها آشنا می شویم. پیوند بین مباحث غربی هرمنوتیک با مباحث مربوط به زبان و ادبیات فارسی و بومی کردن این گونه بحثهای جدید، از اهداف این مقاله است.

با وجود فراوانی پژوهش درباره خیام و رباعیات و پرداختن از منظرهای مختلفی به شخصیت و شعر او، هنوز بسیاری از پرسشهای بی پاسخ یا شبه های حل ناشده در این زمینه باقی است. گاهی رباعیات مبنای شناخت خیام بوده است وگاهی خیام (خیام فیلسوف و عالم) اساس گزینش رباعیات قرار گرفته است. در هر دو مورد آنچه کمتر مورد توجه بوده، لوازم و عناصر سخن شاعرانه و نسبت شعر با اندیشه و واقعیت زندگی و شخصیت شاعر است. این مقاله بر این فرض استوار است که ما نمی توانیم صرفا رباعیات را معیار درست و کاملی برای شناخت خیام به شمار آوریم (به دلیل ویژگیهای سخن شاعرانه) و همینطور نباید به اعتبار مقام فلسفی و علمی خیام (شخصیت تاریخی او) به گزینش رباعیات بپردازیم و به تبع آن هر شعری را که احساس کنیم در آن اصول و منطق کلام عالمانه یا شخصیت تاریخی شاعر مخدوش می شود، ازدایره اشعار خیام خارج کنیم. زبان اندیشه و مقولات اندیشه ورزی را از زبان شعر و عواطف شاعرانه باید جدا دانست و با معیارهای جداگانه آنها را تفسیر و تحلیل کرد؛ چون هر کدام الزاماتی دارد؛ بیان متناقض نما در شعر ناشی از آمیختگی با عواطف و امری طبیعی است و نه نشان اختلاف و تغییر در افکار و اندیشه ها.

نیما یوشیج پایه گذار شعر نو فارسی است و از روحیه و شخصیتی رمانتیک برخوردار بوده است. این ویژگی رمانتیک درسالهای آغازین شاعری او نمود و بروز بیشتری یافته است. در این مقاله سعی شده است شخصیت رمانتیک نیما و دیدگاههای نظری او در این باب، صرف نظر از شعرش، بررسی شود. رمانتیسم نیما در حد فاصل رمانتیسم اجتماعی عصر مشروطه و رمانتیسم احساساتی دهه بیست و سی شمسی جای دارد و می توان آن را رمانتیسم طبیعت گرا نامید. بهترین ویژگیهای نیمای رمانتیک عبارتنداز: عشق رمانتیک، طبیعت گرایی، بدوی پسندی، ایده آلیسم و ذهن گرایی، میل به انزوا، دلبستگی به آثار رمانتیکهای اروپایی و ... . دلبستگی نیما به رمانتیسم، حدود ده سال از زندگی هنری او را در بر گرفته است، ولی گرایشهای تلطیف شده رمانتیک را در همه دوره های زندگی او می توان دید.

هدف از این مقاله، ترسیم عوامل مختلفی است که در روند بازگشت به ماجرا پردازی در ادبیات پسامدرن فرانسه نقش بسزایی داشته اند. پردازش ماجرا که همواره محور اصلی رمان سنتی در قبل از 1950 بوده است بعد از سال 1950 در دوره رمان نویسان نو دستخوش تحولات متعددی شده است. امروزه در ادبیات پسامدرن اهمیت ماجرا پردازی مشهود است، از این رو در اینجا سعی شده چگونگی و شیوه های بازگشت به ماجرا پردازی در ادبیات پسامدرن فرانسه نشان داده شود.

یکی از مهمترین مضامین مشترک قابل بررسی در آثار سه ادیب بزرگ جهانی، حافظ و گوته و پوشکین، موضوع «عشق» است. حافظ آشکارا خود را «بنده عشق» می خواند و عشق را ماندگارترین صدا در همه اعصار در زیر این گنبد دوار می داند. گوته نیز در دیوان غربی- شرقی با الهام گیری از حافظ، عشقی انسانی و آسمانی را به نمایش می گذارد، و درسرگذشت ورتر از عشقی نافرجام سخن می گوید، و در فاوست، عشق مارگریت را مایه نجات روح سرگشته فاوست معرفی می کند. پوشکین نیز در دختر سروان، عشق پتر و ماریا را با فرجامی خوش طرح می ریزد، و در یوگنی آنه گین، از عشق تراژیک آنه گین و تاتیانا پرده برمی دارد، و در دختر دهاتی، ناظرایستگاه، دوبروفسکی، روسلاولو و منظومه های غنایی خویش از تاثیر گذاریهای عشق سخن می گوید. بررسی مقایسه ای نوع نگاه این سه ادیب بزرگ به مقوله عشق و جلوه های آن، تبیین نقش عشق در زندگی آنان، و تفسیر معروفترین آثار عاشقانه آنان، از موضوعات مورد بحث در مقاله حاضر است.

تغییر بنیادی در جهان بینی بشر، طی دو قرن اخیر و تحول اساس نظریه های علمی- فلسفی ازمفهوم ثبات به مفهوم تغییر دائمی و نسبیت همه واقعیتهای خارجی و تلقی ماده به عنوان مبنای هستی همه از یک سو و وقایع سیاسی جهان بخصوص وقایع نیمه اول قرن بیستم از سوی دیگر، زمینه فکری را برای پذیرش عقیده بیهودگی و بیهدفی وجود و عالم و اعتقاد به تابعیت قهری و جبری انسان در برابر عوامل فیزیکی، محیطی، مادی و روانی فراهم ساخت. محصول چیرگی این عقیده بر اندیشه و ذهن بشر بیگانگی او از خویش و از معنویت و از عالم خارجی و واقعی بود که نه تنها بر آرای فلسفی بلکه بر ادبیات و هنر تاثیری عمیق داشت و شعر معاصر عرب نیز از این تاثیر بر کنار نماند. این گفتار عهده دار انعکاس پاره ای از این دیدگاه هاست.

در این مقاله ابتدا به جایگاه متون ادبی و اهمیت آشنا ساختن آحاد ملت با این رکن مهم میراث فرهنگی هر کشور، و سپس به وجوه نگاه به این متون در سطوح مختلف نظام آموزشی کشور اشاره شده است. ضرورت رعایت تسلسل آموزشی مهارتهای گوناگون آشنایی و شناخت متون ادبی طی سرفصلهای خاص و جداگانه، مقایسه اجمالی سرفصلهای موجود در این زمینه در برنامه های آموزشی سه گرایش ادبی فارسی، فرانسه و انگلیسی در دانشگاههای کشور، تاکید بر ضرورت توجه بیشتر به تقویت مهارت نگارشی دانشجویان در گرایش ادبی به عنوان مهمترین مهارت ادبی، اشاره به عناوین و تمرینهای تقویت مهارت نگارشی در نظام آموزشی فرانسه و تحولات انجام گرفته، تعریف و مقایسه اجمالی مهمترین شیوه های تقویت مهارت ادبی دانشجویان در سرفصلهای درسی رشته ادبیات فرانسه در دانشگاههای ایران و فرانسه، از جمله مباحث بعدی این سخن خواهد بود. در بخش پایانی به اهمیت درس تفسیر متون ادبی به عنوان مهمترین تمرین عملی و خلاق تقویت مهارت ادبی دانشجویان گرایش ادبی، تعریف این تمرین، روش و مراحل مختلف انجام آن پرداخته شده است.

موپاسان، نویسنده شهیر قصه ها و داستانهای کوتاه در ادبیات فرانسه، فعالیت ادبی خود را در دوره ای آغاز کرد که در قلمرو نثر، مکتبهای رئالیسم و ناتورالیسم در اوج رونق بودند. او به رغم آنکه از چهره های شاخص این مکاتب، بویژه گوستاو فلوبر و امیل زولا بسیار الهام پذیرفت، توانست در نگارش قصه ها و داستانهای کوتاه و بلند خود مستقل عمل کند و شکل جدیدی از قصه نویسی را به وجود آورد. سبک و سیاق و تار و پود نوشته های موپاسان که منحصر به خود اوست از جهات مختلف قابل توجه و بررسی است. جمله های کوتاه و فی البداهه او زیبا و طبیعی است. شخصیتها همان گونه که باید، صحبت می کنند و زبان ایشان با زبان راوی اصلی در هم نمی آمیزد. او در توصیف صحنه ها و چهره پردازی بسیار تواناست و نثرش در نزد خواننده مصنوعی و بی طراوت جلوه نمی کند. او نگاهی دقیق ولی بدبینانه به جامعه عصر خویش دارد و واقعیات تلخ را با زبان طنزآمیز و دلنشین درقالب قصه، داستان کوتاه و رمان بیان می کند. هنر موپاسان تا به امروز همواره راهگشا و الهام بخش بسیاری از نویسندگان داستانهای کوتاه در ادبیات مدرن جهان بوده است.

اصطلاح پست مدرن- صرف نظر از ورود به حوزه گفتمانهای فلسفی آن – در ادبیات داستانی به آثاری اطلاق می شود که ویژگیهایی همچون: تناقض، عدم انسجام، عدم قطعیت، معنا باختگی، حضور راوی، روایتهای تودرتو و ... در آنها سایه افکنده است. رمان «کولی کنار آتش» نوشته منیرو روانی پور را نمی توان به طور قطع در زمره آثار پست مدرنیستی قلمداد کرد، زیرا رمان در چارچوب کلی خود دارای فرجام مشخصی است، حال آنکه عدم قطعیت و فرجام نامشخص یکی از اصلی ترین مشخصه های چنین آثاری است. با این حال، وجود عناصری از قبیل حضور راوی در داستان، تداخل روایتهای متعدد در موضوع اصلی، بافت باز و گشاده داستان که نویسنده را بر افزودن حوادث و شخصیتهای متعدد- بی آنکه نیاز به مقدمه چینی داشته باشد- توانا می سازد، اثر را به ساحت پست مدرنیسم نزدیک کرده است. در این مقاله ضمن تعریف اصطلاح پست مدرنیسم، اصلی ترین مولفه های آن در عرصه داستان نویسی بر شمرده شده، آنگاه رمان«کولی کنار آتش» بر پایه مشخصه های متعارف این مکتب تحلیل شده است.

شعر «نشانی» از جمله برترین اشعار سپهری است. در این مقاله سعی بر آن است که اولا علل برتری این شعر را بیان کنیم؛ ثانیا به تفسیری دست یابیم که در افقی نزدیکتر به ذهنیت شاعر باشد. برای این کار و نیز گریز از جزم اندیشی، شعر را بر مبنای اندیشه سیال شاعر در هشت کتاب تفسیر کرده ایم؛ یعنی مفاهیم مختلف کلمات کلیدی شعر «نشانی» را در این کتاب یافته، نزدیکترین مفهوم با شعر «نشانی» را انتخاب کرده ایم و بر مبنای آن به توضیح شعر پرداخته ایم.