پژوهشنامه علوم سیاسی
سال:1389 | دوره:5 | شماره:4 (20) |تعداد مقالات:9

نشانه شناسی، علم مطالعه نظام های نشانه ای (زبان، رمزگان، و...)، فرایندهای تاویلی و ابزاری پژوهشی برای فهم حقیقت پنهان در پس علائم، رموز و نشانه ها و نمادهای فرهنگی است. در عرصه پژوهش های سیاسی، این علم به بررسی ماهیت ارجاعی گزاره های سیاسی و نسبت این گزاره ها با حقیقت می پردازد. به بیان دیگر، یک نشانه شناس سیاسی با تمرکز بر کارکرد نشانه ها، به بحث در مورد تولید معنا و چگونگی معنادار شدن زیست جهان سیاسی آدمیان توسط نظام آنان (نشانه ها) می پردازد. از این منظر، تردیدی نیست که پدیده های سیاسی به تنهایی معنا پیدا نمی کنند، بلکه در درون شبکه ای از معانی جای دارند و دارای چهارچوب فرهنگی هستند. نشانه شناسی با مطالعه این چهارچوب و زمینه فرهنگی، به مطالعه سیاست یاری می رساند.

این مقاله با تبیین نظام فکری ایران و اندیشه سیاسی شاه آرمانی در دوره کوروش، ضمن بررسی ساختار سیاسی و اجتماعی نظام مختار، بر آن است نشان دهد چرا و چگونه خردمندی، شجاعت، میانه روی و عدالت، چهار محور بازخوانی شده در جمهور افلاطون، همان گونه که نویسنده کتاب شهر زیبای افلاطون و شاه آرمانی در ایران باستان نشان داده، همواره مبنای اندیشگی دینی و سیاسی دولت ایرانی محسوب می شدند. به عبارت دیگر این پژوهش در جست و جوی مبانی یک نظم سیاسی و اجتماعی مطلوب و سازگار با هویت دینی و سیاسی ایران باستان بر آن است تا با مراجعه به متون و زمینه تاریخی آن دوره ضمن آزمون نظریه فتح الله مجتبایی و تطبیق دوره کوروش با عناصر افلاطونی، روح حاکمیت سیاسی، اجتماعی حاکم بر جامعه ایرانی را در این دوره مورد مطالعه قرار دهد.

تجربه های تاریخی، نقاط تلخ و تاریکی را در زندگی بشر نشان می دهد که حاکی از دشمنی، خشونت و خونریزی است. از جمله قواعدی که شاید بتواند این سبعیت را تا اندازه ای کنترل کند و خشم موجود در آن را کاهش دهد، «اخلاق» و اصول اخلاقی است. ادیان به طورکلی و دین اسلام به ویژه، بانی اخلاق هستند و یکی از اهداف بعثت پیامبر اسلام (ص)، تکمیل مکارم اخلاقی بوده است. در این مقاله، دشمنی در دو گستره کلی از سیاست بحث شده است: نخست گستره درون کشوری یا سیاست داخلی و دوم گستره برون کشوری یا سیاست بین المللی. دشمنی در هرکدام از این دو گستره به دو دسته «دشمنی سرد» و «دشمنی خشن» تقسیم می شود. طبیعی است که «مخالفان» با «دشمنان» تفاوت دارند و نمی توان آنها را مثل هم دانست. محور این مقاله بحث اخلاق دشمنی است و هر بحثی که در مورد مخالفت و مخالفان نیز موضوعیت داشته، به این واژه ها تصریح شده تا با دشمنی خلط نشود.

در این مقاله برآنیم تا با تشریح مبانی نوافلاطونی امام شناسی ناصرخسرو قبادیانی، حکیم برجسته اسماعیلی سده پنجم هجری و مقایسه آن با برخی مفروض های بنیادین اندیشه یونانی که در فلسفه فلوطین در مقام بنیادگذار فلسفه نوافلاطونی بازتاب یافته است، به یک نتیجه گیری در حوزه اندیشه سیاسی دست یازیم؛ بنابراین منظر اصلی ما در این بررسی، منظری سیاسی است نه فلسفی - کلامی. به این اعتبار تلاش ما توضیح امام شناسی ناصرخسرو با تاکید بر وجوه سیاسی تفکر وی خواهد بود. این بررسی نشان خواهد داد که به رغم وام داری امام شناسی ناصرخسرو به فلسفه نوافلاطونی، تفکر اسماعیلی ناصرخسرو ناسازگاری های بنیادینی با فلسفه نوافلاطونی دارد. ناسازگاری هایی که از حیث بحث در اندیشه سیاسی واجد کمال اهمیت اند. فلسفه نوافلاطونی در عین اینکه هیچ دعوی ای نسبت به اقتدار و مرجعیت پیشینی فیلسوف نوافلاطونی ندارد، بر فضایل مدنی به عنوان مرحله نخست حصول رستگاری و سعادت تاکید می کند. این در حالی است که امام اسماعیلی ناصرخسرو واجد کیفیتی منحصر به فرد و یگانه، یعنی همان دانش باطنی است که از طریق آن، هم صاحب اقتدار دنیوی است و هم مرجعیت اخروی. از سوی دیگر در پس امام شناسی ناصرخسرو، به دلایلی که خواهد آمد، دغدغه ای اساسا شرقی یا به تعبیری ایرانی نهفته و آن ضرورت وجود فردی است که همزمان سعادت این جهانی و رستگاری آن جهانی را به ارمغان می آورد.

در میان گفتمان های روشنفکری ایران، داریوش شایگان را به استناد آرای او «فیلسوف فرهنگ» می نامند. شایگان همواره بحث «ایران فرهنگی» را در نظر داشته است: چه آنجا که در «هندوئیسم و تصوف» به قیاس ظرفیت ها و امکانات ایران فرهنگی برای تاثیرگذاری بر فرهنگ و آیین هندو و عناصر بینافرهنگی می پردازد، (آنچه می توان از آن به عنوان ایران شرق یاد کرد) چه هنگامی که در «آسیا در برابر غرب» از هجوم دیگری و فرهنگی بیگانه و به ناچار نشانه های خطرآفرین برای ایران فرهنگی و هویت ایرانی سخن می گوید (آنچه می توان از آن با تسامح ایران اسلامی یاد کرد)، چه آنجا که در «نگاه شکسته» با طرح بحث اسکیزوفرنی فرهنگی به دوپارگی این فرهنگ و هویت اشاره می کند و بالاخره زمانی که در افسون زدگی جدید صحبت از تعدد هویت ها و ادغام هویت ها و فرهنگ ها در اثر روند جهانی شدن به میان می آورد (آنچه می توان از آن با عنوان ایران غرب یاد کرد). نویسندگان در مقاله حاضر مقوله ایران فرهنگی را در اندیشه شایگان متقدم و متاخر به بحث می گذارند. تاکید شایگان متقدم بر اهمیت ایران فرهنگی و ضرورت صیانت از آن با تمام میراث گذشته اما با سویه ای ایدئولوژیک است. درحالی که تاکید شایگان متاخر بر آمیخته شدن فرهنگ ها و الزاما نقش آفرینی فرهنگ ایرانی در عرصه جهانی است. در این وجه، ما با ایران فرهنگی ناب مواجه نیستیم، بلکه فرهنگی که به همان نسبت که ایرانی است، اجزای غربی، چینی و هندی هم دارد. نوشتار حاضر ضمن بسط این نگره در آرای این فیلسوف مهم، کاستی ها و مشکلات نظریه او را نیز مورد توجه قرار خواهد داد. مقاله از روش شناسی توصیفی مبتنی بر تحلیل محتوایی پیروی می کند.

این مقاله در پی نشان دادن اثرپذیری امام محمد غزالی از اندیشه سیاسی ایران باستان است. «ناخودآگاه» از جمله مفاهیمی است که از روان شناسی به علم سیاست راه یافته و منبع و مرجعی است که به صورت نامحسوس در اندیشه و عمل یک ملت خودش را ظاهر می سازد. ناخودآگاه سیاسی از مخیله اجتماعی سیراب می شود. این مقاله درصدد است با کمک تئوری مدیولوژی دبره نشان دهد که مفاهیم بنیادی از اندیشه سیاسی ایران شهری مانند اتحاد دین و دولت و حاکم فرهمند در مخیله اجتماعی ایرانیان ذخیره شده و از طریق ناخودآگاه سیاسی در آرا و اندیشه های متفکران دوران های بعد بازتولید شده است. امام محمد غزالی، متفکر قرن پنجم که در روزگاری متفاوت و با فاصله چهار قرن پس از زمان حکومت ساسانی می زیست در آرای سیاسی اش مجددا دو اصل اتحاد دین و دولت و حاکم فرهمند را احیا نموده و به این ترتیب آرای سیاسی وی متاثر از ایران باستان است.

بی طرفی و کانتی بودن، دو ویژگی مهم نظریه جان رالز است. وی با مبنا قرار دادن انسان کانتی گمان می کرد قرائتی بی طرفانه از لیبرالیسم ارائه کرده که برای تمامی جوامع و فرهنگ های مختلف مناسب است. اما با انتقادهایی مواجه شد که ناقض ادعای بی طرفی در نظریه او بود. ازاین رو به تجدیدنظر در نظریه خود پرداخت و مبنای نظریه اش را از انسان کانتی به انسان سیاسی تغییر داد؛ اما این جابه جایی نتوانست مشکل بی طرفی را رفع کند.