تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1389 | دوره:7 | شماره:1 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:13

در مطالعات قرآنی از شیوه های متنوعی استفاده می شود و به ویژه در یک قرن اخیر با شیوه های جدیدی صورت می گیرد. در این نوشتار به شیوه مطالعات تطبیقی می پردازیم که گونه های تفسیر تطبیقی بین قرآن و کتب مقدس و تفسیر مقارن بین شیعه و مذاهب اهل سنت و مطالعات تطبیقی در حوزه علوم طبیعی یا انسانی و حوزه تفسیر قرآن دارد. در این جستار فرآیند، مبانی و آسیب های این روش ها بررسی و برای هر کدام مثال هایی بیان می شود.

فهم قرآن و دریافت معنای دقیق آن مانند هر متن معنادار دیگری در اولین گام خود نیازمند رمزگشایی از واژگانی است که چون حلقه های یک زنجیر کنار هم قرار می گیرند تا آن کلام را موجودیت بخشند. چنان که دریافت نادرست واژگان یک متن تفسیر نادرستی از آن را به همراه دارد. در این جستار طور تاریخی – معنایی واژه «مسجد» و ریشه شناسی آن را در زبان های باستانی بررسی می کنیم. این مقاله با تکیه بر کاربرد قرآنی واژه «مسجد» زمینه ورود به بحث را فراهمی می کند که در آن منتخبی از نظرات مفسرین و مترجمین آورده شده است. در ادامه با استفاده از قاموس های عربی و منابع لغوی در زبان های سامی معانی این واژه استخراج و با تکیه بر سایر منابع (تاریخی، حدیثی و...) تحول معنایی این واژه نشان داده می شود. بررسی دیگر، ریشه شناسی واژه «مسجد» در زبان های سامی است و در پایان، با توجه به بررسی های انجام شده برابر نهاده های این واژه در 4 بخش: پرستش گاه، ضریح یا مقام، مسجد، اسم خاص (مسجدالحرام و مسجدالاقصی) پیشنهاد می شود.

پس از سال ها تردید مردم اروپا و آمریکا درباره داستان حضرت نوح (ع)، طوفان، کشتی و عمر طولانی وی سرانجام باستان شناسان توانستند با حفاری هایی در بین النهرین آثار به جا مانده از آن طوفان و با مشاهده عکسی که یک خلبان ترک از مرزهای ایران و ترکیه گرفته بود کشتی نوح را کشف کنند. با انجام این کاوش ها باستان شناسان توانستند، بسیاری از حقایق کشتی را به دست بیاورند و به عظمت این آیه باستانی پی ببرند. این جستار درباره مهم ترین دستاوردهای باستان شناسان در این زمینه و منطبق با آیات قرآن است که اعجاز قرآن را در اخبار غیبی و باستانی آشکار می کند.

احسان در لغت علاوه بر معنای معروف و متداول (تفضل و نیکوکاری)، ناظر بر چگونگی انجام کار و به معنای «انجام عمل به نحو نیکو و شایسته (درستکاری)» است. حسن و نیکویی عمل هم به تناسب و سازگاری اجزای آن با یکدیگر، و سازگاری و تناسب مجموعه اجزا با غایت و هدفی است که از انجام آن عمل مدنظر است. بنابراین احسان یعنی رعایت این دو تناسب با مقام عمل. در نظام معنایی حاکم بر قرآن، احسان با مفاهیمی از قبیل توحید ربوبی، تقوا، استقامت، عبادت، ایمان و عمل صالح پیوند دارد، ما هم به بررسی حوزه معنایی در قرآن می پردازیم که شبکه به هم پیوسته ای از روابط مفاهیم مرتبط با آن است.بررسی آیات احسان در قرآن نشان می دهد که احسان مربوط دو فاعل دارد یکی خدا و دیگری انسان. درباره خداوند، احسان به دو معنای احسان پدیده ها، و تفضل و انعام آمده که احسان پدیده ها از سوی خداوند، به معنای «تحقق و ایجاد» اشیای درست و مناسب، و حسن و نیکوست؛ و دیگر چگونگی انجام عمل در آن مطرح نیست. درباره احسان انسان باید گفت که به دو معنای تفضل و احسان عمل است. احسان عمل، ناظر بر چگونگی انجام آن و متعلقش در قرآن، عبادت است که باید از سر شکرگزاری و از روی علم، ایمان و یقین به آخرت و با صبر و استقامت همراه باشد. این احسان عمل است که در قرآن موضوعیت دارد و احسان به معنای تفضل زاییده و لازمه آن است. شایان ذکر است معنای تفضل در احسان برگرفته از همان معنای لغوی احسان است؛ با این بیان که در آن، تاکید بر سازگاری عمل با میل و خواسته محسن الیه – که اجابت آن، غایت و هدف عمل است – می باشد.

مساله مورد تحقیق در این جستار نقش عنصر حرکت در حیات بخشی به تصاویر قرآنی در آیات جزء های 28 و 29 قرآن کریم به تفکیک آیات مکی و مدنی است. در این جا نظریات جامع و علمی برخی ادبیان برجسته متاخر همچون سیدقطب، محمدداود و یاسوف، درباره موضوع یاد شده در قرآن را از زوایای گوناگون بررسی می کنیم. منظور از حرکت در این جا تمام حرکت های نهفته و آشکار قرآنی در قالب فعل های حرکتی (motion verbs)، حرکت های پی در پی (constant motions) و حرکت های نشات گرفته از واژگان و نهفته در دل آن است. این حرکت ها می توانند قوی، سریع، کند، دایره ای، افقی، درونی و ظاهری باشند؛ اما نکته مهم در این نوع از حرکت تاثیرگذاری است، هر چند مخاطب نتواند به ابعاد مکانی یا درونی آن حرکت پی ببرد. بنابراین هد، آشنایی با برخی تعاریف نظری در ارتباط با حرکت، تطبیق آنها با آیات قرآنی و در نهایت پی بردن به این مطلب است که فعل های حرکتی چگونه سبب زنده شدن تصاویر قرآنی و حیات بخشی آنها می شوند از این رو جستار حاضر در قالب چند محور کلی از قبیل حرکت بر اساس جهت، سرعت یا کندی، محدودیت مکان و طبیعت جسم متحرک است و نتیجه اش نشان می دهد کاربرد افعال قوی و سریع در آیات مکی بیش از آیات مدنی است. آرایه های لطیف ادبی همچون تشخیص و تجسیم یکی از ابزارهای موثر در تبدیل مفهوم ذهنی به صورت حسی از طریق عنصر حرکت است و از نظر کمی تقریبا در هر دو قسم به کار رفته، با این تفاوت که در آیات مکی شاهد تشخیص ها و جسم پنداری های قوی تر و به لحاظ مفهومی عمیق تر هستیم که در مجموع همه این ها در تناسب کامل با شرایط محیطی جامعه آن در روز مکه و مدینه در راستای تحقق اهداف الهی از نزول آیات در آن دو مقطع زمانی است.

وجوه و نظایر یکی از ضرورت های اولیه برای مترجمان قرآن کریم است. با توجه به گوناگونی موارد کاربرد واژه ها در زبان عربی، همواره با این مشکل رو به رو هستیم که واژه ای در جمله ای معنایی می دهد، اما همان واژه در جمله دیگر معنایی متفاوت و حتی گاهی متضاد دارد و تنها با قرینه های مختلف می توان به مفهوم درست آن پی برد. وجوه و نظایر از دانش هایی است که پیش نیاز فهم و تفسیر قرآن کریم به شمار می رود و یکی از مباحث مهم علوم قرآنی است که راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز می کند و گاهی موجب اشتباه می شود و دستاویزی برای فتنه جویان به شمار می رود.وجوه و نظایر در قرآن نشان می دهد که این کتاب عظیم لایه های مختلف معنایی دارد. بنابراین، فهم دقیق تر قرآن منوط به فهم وجوه و نظایر است. گاهی مترجمان در ترجمه واژه ها دچار لغزش شده و واژه ای را که در موارد گوناگون معانی متفاوتی دارد، همه جا یکسان ترجمه کرده یا وجه معنایی واژه را متناسب با معنای موجود در کتب وجوه قرآن ترجمه نکرده اند. در این جستار، وجوه معنایی واژه «فتنه» را در پنج ترجمه مشهور قرآن (مکارم، فولادوند، مجتبوی، خواجوی و صادقی تهرانی) بررسی و به لغزش های مترجمان اشاره می کنیم. گفتنی است در این جستار، بررسی و اساس کار بر وجوه معنایی متمرکز است نه بر نظایر.

معانی القرآن نام اثر محمدباقر بهبودی در ترجمه تفسیری قرآن است. شناخت روش بهبودی در ترجمه، از رهگذر تامل در معانی القرآن و دیگر آثار او همچون تدبری در قرآن، معارف قرآنی، معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرکت و گزیده های کتب اربعه و پاورقی های بحارالانوار میسر است. بر این اساس، مهم ترین قواعد او در ترجمه قرآن عبارتند از: توجه به تاریخ نزول آیات، فضای نزول، خطاب های صدر آیات، تبعیت از روایات صحیح، مطروح کردن نوآوری های خارج از سنت، پیروی از آیات دیگر، استفاده از قرائن خارجی، توجه به اختلاف قرائات و انتخاب قرائات مطابق با رسم الخط، وجه صحیح عربی و سیاق قرآن، توجه به معنای اصیل کلمات و در نظر گرفتن فنون و قواعد ادبیات عرب. بهبودی در بیان توضیح های اضافی در ترجمه، از کمانک (پرانتز) استفاده نمی کند و مدعی است همچون خود قرآن در ضوابط ترجمه، زبان آیات را به صورت آزاد، به فارسی برگردان می کند. بیان جمله های محذوف معطوف علیه یا مقدر که معادل «ام» است، در ترجمه وی نمود ویژه ای دارد. هم چنین این اثر مشتمل بر آرای تفسیری بهبودی است. در ترجمه و تفسیر او چندان اثری از تاویل های معنوی به چشم نمی خورد، بلکه با رویکرد مادی، در توصیف حوادث، تصویری طبیعی و سلسله وار ارایه می دهد.

«سرادق» از واژگان قرآنی است که از دخیل بودن آن سخن گفته شده است. «حصار گرد خیمه» معنای نخست از «سرادق» است که با «سراپرده» فارسی مطابقت دارد، از این رو این واژه از نظر لغویان و مترجمان فارسی قرآن کریم بهترین مفهوم محسوب می شود. مفسران، سرادق آتش را – که در آیه 29 کهف از آن یاد شده است – به دیواری از آتش یا دود آن که ستمکاران را در بر گرفته است، تفسیر کرده اند، اما تحول در معنای «سراپرده»، وجود معانی دیگر، در نظر نداشتن تفسیر آیه از سوی قریب به اتفاق مترجمان فارسی قرآن کریم و بسنده کردن به واژه «سراپرده»، فهم برگردان فارسی آیه را دشوار ساخته است.

ثمرات نوآوری نسیم حیات بخشی است که اگر در پیکر جامعه جریان یابد، سبب ماندگاری و پویایی آن می شود. نوآوری پیش درآمد توسعه و تعالی یک جامعه است.در نگرش قرآنی انسان موجودی فراتر از سایر موجودات است، که اسما الهی به صورت ظرفیت هایی بالقوه در ذات وی سرشته شده و قابلیت آن را دارد تا پس از طی فرآیندی تلاشمند، ظهور توانمندی های درونی اش را به نظاره بنشیند. آیین اسلام که بنیادی ترین مفاهیم و اصول آن در قالب معجزه آسمانی قرآن تجلی یافته، تحولی عظیم در جمیع شئون مرتبط با حیات انسان ایجاد کرده است.اصول و مبانی اسلامی هرگز انسان را به سمت و سوی رکود و جمود سوق نمی دهد، زیرا رسالت اسلام، تکامل، پیشرفت و ارتقای انسان است.در این جستار، برای بررسی شاخصه های نوآوری با رویکردی قرآنی، مفهوم «نوآوری» را تبیین و سپس وجوه افتراق آن را با بدعت گذاری تعیین می کنیم.از آنجا که اجرایی شدن بعضی دستورالعمل های قرآنی در زندگی فردی و اجتماعی مسلمین در جهان معاصر نیازمند تحقق نوآوری های علمی و عملی است به چند قاعده قرآنی در این راستا اشاره می نماییم.بر این اساس مهم ترین ملزومات و برجسته ترین موانع تحقق نوآوری در جوامع اسلامی از دیدگاه قرآن کریم بررسی می شود. هدف این جستار، تمهید فضای مناسب برای تضارب آرا، ارزش گذاری بر مقوله نقد، اشاعه روحیه پرسش گری، پرهیز از مناقشه در مناظرات از جمله مهم ترین مقدمات و جمود فکری، گذشته گرایی، شخصیت گرایی و از خود بیگانگی در زمره مهم ترین موانع تحقق نوآوری از دیدگاه قرآن است.