تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1388 | دوره:6 | شماره:1 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:7

تفسیر اجتماعی را باید یکی از مهم ترین دستاوردهای حوزه تفسیر نگاری در عصر حاضر دانست. شاخصه های اصلی این رویکرد جدیدی تفسیری – که می توان آنها را مبانی نیز نامید – عبارت اند از: نگاه جامع گرایانه به قرآن، عقل گرایی در تفسیر، تاکید بر هدایتگری قرآن و ساده نویسی در تفسیر. مبانی پیش گفته به طور مستقیم یا غیرمستقیم موجب بروز برخی ویژگی های دیگر در تفاسیر اجتماعی شده است که از جمله مهم ترین آنها می توان به ویژگی هایی چون اعتقاد به اصالت قرآن نسبت به دیگر مصادر تشریع، انکار و نکوهش تقلید به ویژه در تفسیر قرآن، کاستن از شأن و حجم تفسیر ماثور، واقع نگری و توجه به نیازهای جامعه، استفاده از زبان ساده و همه فهم در تفسیرنگاری و پرهیز از طرح تفصیلی مباحث ادبی، فقهی و کلامی در تفسیر اشاره کرد.

تفسیر من وحی القرآن اثر فقیه نواندیش شیعی، سید محمد حسین فضل اله، یکی از تفاسیر عقلگرای معاصر است. عقلانی بودن و تحلیلی بودن از مهم ترین وجوه این تفسیر است. فضل اله نقدهای عالمانه ای بر بسیاری از روایات تفسیری وارد آورده است، به گونه ای که نقدها و ملاحظات وی در این موارد، گاه به شش مورد می رسد. او بر نقد متن حدیث و سنجش حدیث با قرآن و حاکم گردانیدن قرآن بر حدیث تاکید دارد. وی مانند علامه طباطبایی، روایت را در تفسیر قرآن، حجت نمی داند، هر چند این مبنای فضل اله، با برخی دیگر از مبانی او ناسازگار می نماید. تحذیر از اسراییلیات و روایات ساختگی و ضعیف، در جای جای تفسیر او هویداست. آرا خلاف مشهور مفسر، درخور درنگ و درایت است. نواندیشی های مفسر می تواند راهی برای برون رفت از بسیاری از انسدادهای موجود جوامع اسلامی می باشد.

از صدر اسلام تا کنون، زندگی مسلمانان و حیات جامعه اسلامی به شکل های گوناگون با گروه ها و مذاهب دیگر پیوند خورده و میان آنها تاثیرات متقابل وجود داشته است. قرآن که پاسخ گوی نیازهای اساسی انسان در زندگی فردی و اجتماعی در تمام اعصار و قرون است، در آیات بسیاری به مساله اهل کتاب و نحوه ارتباط صحیح با آنان پرداخته است. در دنیای امروز و با توجه به وضعیت ویژه جهان که بر خواسته از تحولات اساسی در حوزه های مختلف و روابط حکومت ها و تعامل فرهنگ هاست، نحوه برخورد و ارتباط با اقلیت های مذهبی در کشورهای اسلامی اهمیت دو چندانی یافته است. از آنجا که شناسایی دستورها و احکام اسلامی در زمینه تعامل با اهل کتاب در جهان معاصر بسیار راهگشا و کارساز است، در این نوشتار با تکیه بر معارف قرآن، بعد از اشاره به مقدمه ای در مورد اسلام و نقش موثر آن در رعایت حقوق ادیان و مذاهب و حفظ کرامت انسان، به تبیین موضوعاتی همچون شناخت لغات و اصطلاحات، موضع قرآن در مواجه با اهل کتاب و دستورات قرآن در خصوص چگونگی تعامل با اهل کتاب پرداخته شده است.

حدیث از جهات گوناگون از جمله نقش آن در تبیین مقاصد قرآن و بیان جزییات آن از موقعیت ممتازی برخوردار است. در عین حال، یکی از مسایل مرتبط با احادیث معصومان علیه سلام تعارض دسته ای از آنها با دسته ای دیگر است؛ چه، به دلایل متعدد، از جمله وقوع جعل و وضع، نقل به معنا، از میان رفتن قرائن حالی و مقامی، ضعف حافظه و کوتاهی اندیشه برخی از راویان، وقوع تصحیف و تحریف، تقیه و پاره ای از دیگر عوامل عملا روایات متعارضی به منابع روایی راه یافته اند. بر این اساس، یکی از جوانب اهتمام محدثان بزرگ در منابع روایی، پرداختن به حل تعارض مستقر در روایات متعارض است؛ چه، در تعارض مستقر بر خلاف تعارض بدوی، نمی توان میان دلالت متعارضین جمع کرد. محمد باقر مجلسی نیز در بحارالانوار در مواجهه با تعارضات مستقر، عمدتا مبتنی بر روایات وارده از معصومان علیه سلام، به شیوه های گوناگون عمل کرده است؛ به این ترتیب که در صورت تعادل ادله یکی از دو راه توقف یا تخبیر را برگزیده است؛ هر چند ملاک های کاملا منقحی در انتخاب هر یک از این دو راه مطرح نکرده است؛ در حوزه روایات فقهی بیشتر "تخبیر"و در روایات اعتقادی عمده "توقف" را پیشنهاد کرده است، یعنی، خواسته یا ناخواسته، موضوع روایات متعارض، در انتخاب موضوع وی در قبال آنها موثر افتاده است. مجلسی در روایات غیر فقهی و غیراعتقادی بر اساس ملاک های محتوایی، از قبیل اعتضاد به کتاب و سنت و شهرت روایی و ملاک های سندی، ازجمله ضعف روایان و انگیزه های شخصی آنان به ترجیح یکی از طرفین تعارض پرداخته است، به رغم دأب خود، به رد متعارضین اقدام کرده است. با این همه، تقریبا در همه موارد، دقت مجلسی در پرهیز از طرح روایات، قابل ملاحظه است و از همین رو، می کوشد راهی برای جمع دلالی – یا در حقیقت عدم پذیرش تعارض مستقر – بیابد؛ جز در موارد خاص که گریزی از قبول تعارض مستقر نداشته و در مواجهه با آنها نیز با احتیاط عمل کرده است.

تفسیر تبیان یکی از تفاسیر شیعی در قرن پنجم هجری است که با رویکرد کلامی به نگارش آمده است. از نشانه های آشکار آن، کوشش شیخ طوسی برای تحکیم مبانی نظری شیعه در این تفسیر است. تقدم نسبی دانش کلام بر سایر علوم در عصر شیخ طوسی و منازعات کلامی، همچنین مرجعیت و احاطه علمی شخصیت هایی نظیر شیخ مفید، سید مرتضی و خود شیخ در این رشته، در سمت و سو دادن به این تفسیر بی تاثیر نبوده است. طرح دیدگاه های نسبتا فراگیر معتزلیانی همانند ابوعلی جبایی، علی بن عیسی رمانی، ابوالقاسم بلخی (یاکعبی) و محمد بن بحر اصفهانی در همین جهت، قابل ارزیابی است. شیخ طوسی هم به لحاظ روش عقل گرایانه محمد بن بحر اصفهانی و علی بن عیسی رمانی و هم به دلیل برخی مبانی مشترک اعتقادی با معتزلیان تفسیر آنان را پسندیده، برخی از آرایشان را تلقی به قبول کرده و البته در موارد درخور توجهی نیز دیدگاه های آنان را مورد مناقشه قرار داده و مردود دانسته است.

این مقاله بر آن است که با بیان عقاید غالیان و اثبات کفرآمیز بودن اعتقادات آنان، پدیده غلو را برخلاف شکل ظاهری آن (مبالغه در عشق و محبت به حضرات)، حربه ای در دست دشمنان ائمه اطهار (ع) از جمله وهابیون معرفی و با استناد به روایات و شواهد تاریخی اثبات کند که سردمداران و رهبران فرقه های غلات نه تنها بویی از محبت نسبت به آن بزرگان نبرده اند، بلکه دشمن آنان بوده، فقط برای بدنام کردن شیعه و رسیدن به هدف های مادی و دنیوی خود، ادعای محبت نسبت به آن بزرگان می کردند. در این مقاله ضمن بیان تفاوت اساسی میان عقاید غلوآمیز و عقاید شیعه با اثبات مظهریت صفات حق برای ائمه اطهار (ع)، تمامی کمالات الهی برای آن بزرگان اثبات می شود، بدون اینکه منجر به خدشه دار شدن مخلوقیت و مربوبیت ایشان گردد. بدین ترتیب روش برخی دلسوزان شیعه را که در مواجهه با عقاید غلوآمیز غالیان برای سلب اتهام از مکتب شیعه، حضرات ائمه اطهار (ع) را از مقام شامخ خود پایین آورده و شان واقعی آنان را به جا نیاورده اند، مردود دانسته و با توجه به مبانی نقلی و عقلی، مظهریت تام صفات حق را برای آنان اثبات می نماید.با درک معنی ظهور و تجلی خداوند در وجود امام معصوم (ع) و مظهریت کامل او نسبت به همه اسما و صفات حق تبارک و تعالی، می توان از فرو افتادن در ورطه تعطیل و تشبیه (و البته غلو) در امان بود.