شیعه شناسی
سال:1392 | دوره:11 | شماره:43 |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی:به طور کلی، صحنه سیاسی ـ اجتماعی عراق قرن بیستم، شاهد ظهور پنج گفتمان عمده قدرت و مقاومت بوده است. این گفتمان ها زمانی مخالف گفتمان «قدرت» رسمی بوده، در نقش یک مخالف، به بازتولید گفتمان «مقاومت» می پرداختند؛ و زمانی که قدرت را در دست می گرفتند، در مبارزه با گفتمان های دیگر می کوشیدند. پنج گفتمان یادشده عبارت اند از: گفتمان اسلامی ـ شیعی؛ گفتمان چپ کمونیستی؛ گفتمان کرد؛ گفتمان ملی گرایی؛ و گفتمان بعث.در این نوشتار، با استفاده از نظریه های گفتمانی لاکلاو و موفه و میشل فوکو در تبیین گفتمان های یادشده به بررسی نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل بندی ها، عناصر و وقته ها، و حوزه های گفتمانگونگی در این گفتمان ها، در عراق قرن بیستم و تا پیش از سقوط صدام می پردازیم. چکیده عربی:بشکل عام شهدت الساحة السیاسیة-الاجتماعیة فی العراق فی القرن العشرین، ظهور خمسة رؤی مهمة للقدرة والمقاومة. هذه الرؤی کانت فی زمان ما مخالفة للرؤیة الرسمیة للقدرة وکانت تلعب دور المعارض لها وتناولت اعادت انتاج رؤیة المقاومة وحینما استولت علی القدرة سعت لمواجهة الرؤی الاخری. الرؤی المذکورة سابقا هی: الرؤیة الاسلامیة-الشیعیة والرؤیة الیساریة الشیوعیة والرؤیة الکردیة والرؤیة القومیة والرؤیة البعثیة.وفی هذه المقالة نتناول وبالاستفادة من نظریات الخطاب للاکلاو وموفه ومیشیل فوکو لبیان الرؤی المتقدمة، نتناول دراسة النقاط المرکزیة (الدال الافضل)، النقاط المفصلیة، والعناصر و مجالات شکل الرؤیة فی هذه الرؤی فی العراق فی القرن العشرین الی سقوط صدام.

چکیده فارسی:الهیات ایجابی پیشینه ای بس بلند دارد. نخستین خداشناسان، با توصیف خدا به صفاتی چند به شناخت خدا می رسیدند. در دوره های بعد، الهیات ایجابی به چالش کشیده شد. برخی توصیف خداوند به صفات انسانی را باور نداشتند؛ و شماری مطلق توصیف را برنتافته، شکل درست الهیات را سلبی می دانستند. در جهان غرب، نشانه هایی از پذیرش الهیات سلبی در سخنان افلاطون و نوافلاطونیان دیده می شود. در جهان اسلام نیز هر دو شکل الهیات، طرف داران خاص خود را داشت. بسیاری الهیات ایجابی را صحیح می دانستند و تعدادی الهیات سلبی را فریاد می کردند. اسماعیلیه، از معدود مذاهبی است که صریح و روشن مدافع الهیات سلبی بودند و به نقد و بررسی الهیات ایجابی پرداختند. چکیده عربی:للاهیات الایجابیة تاریخ طویل جدا. یتوصل الالهیون الاوائل الی معرفة الله من خلال توصیفه بعدة صفات. واجهت الالهیات الایجابیة تحدیات خلال الاعصار التالیة. البعض لم یعتقد بتوصیف الله بصفات البشر والبعض لم یؤمن بمطلق التوصیف وکانوا یؤمنون بان الشکل الصحیح للالهیات، سلبی. تلاحظ عند الغربامارات علی قبول الالهیات السلبیة فی کلام افلاطون والافلاطونیین الجدد. وفی العالم الاسلامی کان لکل شکل من شکلی الالهیات اتباعه والمؤمنین به. البعض اعتقد بصحة الالهیات الایجابیة والبعض نادی بالالهیات السلبیة. ویعد المذهب الاسماعیلی من المذاهب الفریدة التی دافعت بشکل صریح عن الالهیات السلبیة وانتقدت الالهیات الایجابیة.

چکیده فارسی:بناهای مذهبی را می توان در دو گروه اصلی قرار داد و بررسی کرد. دسته اول گروهی است که در آموزه های ادیان مختلف به طور صریح به ساخت آنها امر شده است. مساجد در اسلام از این گروه اند. دسته دوم بناهایی است که همگام با به وجود آمدن نیازهای جدید و ایجاد تحول در زندگی پیروان، با ویژگی های مذهبی طراحی و ساخته شده اند. سقانفار های مازندران از آن جمله اند. گرچه در اولین نگاه به نظر می رسد کاربری این بناها تنها برگزاری مراسم است، اما با بررسی تصاویر و خاستگاه مضامین آنها در مذهب تشیع آشکار خواهد شد که کارکرد اصلی این بنا، آموزشی است. پژوهش پیش روی در پی بررسی دقیق و مستند ریشه های مذهبی تصاویر مزبور است. بدین ترتیب، هدف اصلی این مقاله پاسخ گویی به این سوال اساسی است که نقوش مذهبی بدنه سقانفارها در کدام یک از آیات قرآن و احادیث معصومین ریشه دارند. در این مقاله برای بررسی دقیق و تحلیلی داده های موجود، به طور هم زمان، جلوه های هنری و مذهبی نقوش بررسی شده اند. نتایج تحلیل ها نشان می دهد که هنرمندان تصویرگر، از طریق نسخه های داستانی مصور و نیز کتب تاریخی ـ مذهبی، آگاهی دقیقی از ریشه های مذهبی نقوش داشته اند و با به کارگیری هم زمان ویژگی های بومی و مذهبی، در مسیر ایدئال های مذهب تشیع گام برداشته اند. چکیده عربی:بالامکان وضع الابنیة الدینیة ودراستها ضمن مجموعتین اصلیتین. المجموعة الاولی تلک التی امر ببنائها فی تعالیم الادیان المختلفة وبشکل صریج. وتعد المساجد فی الاسلام من هذه المجموعة. المجموعة الثانیة هی تلک التی تم تصمیمها وبناءها بخصائص دینیة اثناء بروز الحاجات الجدیدة وبحصول التغییر فی حیاةاتباع الدین. والسقانفارات فی مازندران من هذه المجموعة.وان کان بالنظرة الاولی یبدو ان استعمال هذه الابنیة فی خلال المراسم فقط لکن ومن خلال دراسة صورها واصل مضامینها فی المذهب الشیعی یظهر ان الاستعمال الاصلی لها هو تعلیمی. البحث الذی امامکم یسعی الی دراسة عمیقة وموثقة للجذور الدینیة للصور المذکورة. لهذا فان الهدف الاساسی لهذه المقالة هو الاجابة علی هذا السؤال الاساسی وهو انه فی ایّ الایات القرانیة او احادیث المعصومین علیهم السلام توجد جذور النقوش الدینیة للهیکل الاصلی للسقانفار. وفی هذه المقالة ولبحث المعطیات الموجودة بشکل دقیق وتحلیلی تمت دراسة المظاهر الفنیة والدینیة للنقوش معا. تشیر نتائج التحلیل الی ان الفنانین الراسمین کان لهم ومن خلال القصص المصورة والکتب التاریخیة الدینیة، معرفة دقیقة بالجذور الدینیة للنقوش وساروا فی مسیر مثل مذهب التشیع ومن خلال استعمال الخصائص المحلیة والدینیة فی نفس الوقت.

چکیده فارسی:در این نوشتار ظرفیت های فقه شیعه در تولید سرمایه اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. برای دستیابی به این هدف ابتدا مفاهیم فقه شیعه و سرمایه اجتماعی بررسی شده است. در ادامه مشخص می شود که علم فقه انسان را قادر به استخراج و استنباط حدود و احکامی می سازد که واضع شریعت آنها را معین نکرده است. سرمایه اجتماعی وجود روابطی عمیق، گسترده و متقابل مبتنی بر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در میان افراد جامعه است که در ساختارهای متفاوت فردی، گروهی، سازمانی و اجتماعی به صورت نامحسوس تبلور می یابد. فقه شیعه به تولید سرمایه اجتماعی در دو سطح کلان و خرد می پردازد. در سطح کلان به ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر و مشارکت سیاسی پرداخته شده است. اخوت، اعتماد و ایثار شاخصه هایی هستند که در سرمایه اجتماعی در سطح خرد به آنها توجه شده است. بنابراین، فقه شیعه از طریق این مولفه ها دارای ظرفیت در تولید سرمایه اجتماعی است. چکیده عربی:تم فی هذه المقالة دراسة وتحلیل قابلیة الفقه الشیعی فی انتاج راس المال الاجتماعی. وللوصول الی هذا الهدف تمت فی البدایة دراسة مفاهیم الفقه الشیعی وراس المال الاجتماعی. وتم تبیین ان علم الفقه یعطی للانسان القدرة علی استخراج واستنباط الحدود والاحکام التی لم یعینها واضع الشریعة.راس المال الاجتماعی هم وجود علاقات عمیقة وواسعة ومتقابلة ومبتنیة علی القیم والانماط الاجتماعیة بین افراد المجتمع والتی تتبلور وبنحو غیر محسوس فی الرتکیبات المختلفة الفردیة والجماعیة والمنظمة والاجتماعیة. یتناول الفقه الشیعی انتاج راس المال الاجتماعی علی المستویین الکلی والجزئی. تم علی المستوی الکلی بحث الولایة والاجتهاد والمرجعیة والامر بالمعروف والنهی عن المنکر والمشارکة السیاسیة. وتم تناول الاخوة والثقة والایثار کشواخص علی المستوی الجزئی. وتبین ان الفقه الشیعی ومن خلال هذه العناصر له استعداد فی انتاج راس المال الاجتماعی.

چکیده فارسی:یکی از مهم ترین مناسک جمعی در تشیع، مراسم عزاداری محرم است که اکثریت مومنان شیعی بدان می پردازند. محتوای این مراسم، گفتمان دینی خاصی را پدید آورده است که می توان آن را گفتمان کربلا نامید. گفتمان کربلا، گفتمانی است که دال برتر آن روایت عاشورا توسط دین داران شیعی در طول صور مختلف در مناسک عزاداری است. مناسک عزاداری و گفتمان کربلا به دلیل نقشی که در حیات مردم داشته است، در صور مختلفی متبلور شده و مردم آن را طی سازوکارها و صورت بندی های متنوعی بازسازی کرده اند. شکل سنتی تئاتر ایرانی، یعنی تعزیه، و همچنین صور دیگری مثل روضه، سفره های نذری خانگی، دسته های زنجیرزنی در ماه محرم، هیات های سینه زنی و عزاداری، و مجالس مکرر و متعددی که تحت تاثیر این گفتمان، حیات دینی مردم را تشکیل می دهند، همه بیانگر تکثر تجلیات گفتمان کربلا در زندگی مردم اند. از صور مهم ظهور، بروز و عملکرد این گفتمان، تعزیه و هیات های عزاداری اند. در پژوهش پیش روی با روش تحلیل اسنادی، مراسم تعزیه و عزاداری در ماه محرم از دیدگاه روان شناختی، به ویژه روان شناسی اجتماعی و روان شناسی هنر، تحلیل گردید. جامعه پژوهش، همه منابع دست اول و دست دوم از منابع غنی اسلامی و علمی بود که در نشریات، سایت های معتبر اینترنتی، فیلم های مستند و خاطره ها موجود بود و نمونه گیری به شیوه هدفمند انجام شد. بر پایه نتایج این پژوهش، سازوکار اثرگذاری تعزیه ها بر افراد عزادار، با توجه به ده عامل روان شناختی تبیین شد. چکیده عربی:من اهم المراسم الجماعیة للشیعة هی مراسم عزاء محرم والتی یقوم بها اکثر المؤمنین الشیعة. اوجد محتوی هذه المراسم رؤیة دینیة خاصة یمکن تسمیتها برؤیة کربلاء.ادل دلیل علی رؤیة کربلاء هی نقل واقعة عاشوراء من قبل المتدینین الشیعة فی طول الصور المختلفة للعزاء. ان مراسم العزاء ورؤیة کربلاء وبسبب دورهما المهم الذی تلعباه فی حیاة الناس قد تبلورت بصور مختلفة واعاد الناس بناءها باسالیب واشکال متنوعة. الشکل التقلیدی للمسرح الایرانی ای (التعزیة) وکذلک صور اخری کمجالس العزاء وولائم النذر فی البیوت ومواکب ضرب الزنجیل فی شهر محرم ومواکب اللطم والعزاء والمجالس المتکررة والمتعددة المتاثرة بهذه الرؤیة، تکوّن الحیاة الدینیة للناس، وکل هذه تظهر کثرة تجلیات رؤیة کربلاء فی حیاة الناس. من الصور المهمة لظهور وبروز عمل هذه الرؤیة هی مراسم التعزیة ومواکب العزاء. تم فی هذه البحث وباسلوب تحلیل الوثائق تحلیل مراسم التعزیة والعزاء فی شهر محرم من وجهة نظر نفسیة، خاصة علم النفس الاجتماعی وعلم نفس الفن. استند هذا البحث علی کل المصادر من الدرجة الاولی والدرجة الثانیة هی من المصادر الاسلامیة والعلمیة الغنیة والموجودة فی المجلات والمواقع الانترنیتیة المختلفة والافلام الوثائقیة والذکریات وتم اخذ العینات باسلوب هادف. تم واستنادا علی نتائج هذا البحث کیفیة تاثیر التعزیة علی المعزین ومن خلال الالتفات الی عشرة عوامل نفسیة.

چکیده فارسی:حکومت تیموریان از سال 771 هجری در ماوراءالنهر آغاز شد و به مرور تا کناره های مدیترانه گسترش یافت. این حکومت از آغاز تا پایان، به لحاظ مذهبی، سنی حنفی بود. به روال حکومت های ترک گذشته، انتظار می رفت تیمور و جانشینانش نیز در حمایت از مذهب تسنن و محدود کردن تشیع بکوشند؛ ولی برخلاف این انتظار، آنان با وجود اعتقاد رسمی به مذهب تسنن، گرایش های شیعی از خود نشان دادند. اگرچه در طول تاریخ، پیش از تیموریان هم حکومت های سنی مذهبی بودند که به تشیع نظر مساعدی داشتند؛ ولی تیموریان در اظهار دوستی، به ویژه در پافشاری بر حق خلافت اهل بیت (ع) و اظهار دشمنی با امویان، بی رقیب ترین آنها بودند. بنابراین، مقاله پیش رو درصدد است شرایط منجر به بروز این گرایش را توصیف، و علل و عوامل آن را تا جایی که مستندات تاریخی اجازه می دهد، ریشه یابی کند. در مقام فرضیه به نظر می رسد چهار عامل فزونی جمعیت شیعه در قلمرو تیموریان، انتخاب رویکرد اعتزالی، اعتقاد به مذهب حنفی، و گرایش به تصوف، نقش اصلی را در نگاه مثبت تیموریان به تشیع داشته اند؛ هرچند از تاثیر علل فرعی، همچون موقعیت جغرافیایی این حکومت (واقع شدن خراسان در قلمرو اصلی تیموریان) و ترکیب کارگزاران و نخبگان آن نیز نمی توان چشم پوشید. این مقاله به روش تاریخی انجام یافته است. چکیده عربی:بدات حکومة التیموریین من سنة 771 هـ ق فی منطقة ماوراء النهر وتوسعت بالتدریج باتجاه جانب البحر الابیض المتوسط. من بدایة هذه الحکومة الی نهایتها ـ مذهبیا ـ هی حکومة سنیة حنفیة. وبحسب المتعارف من الحکومات الترکیة السابقة کان المتوقع ان یسعی تیمور ووخلیفته ایضا الی تایید المهذب السنی وتحدید التشیع لکن وعلی خلاف المتوقع فانهم وعلی الرغم من ایمانهم رسمیا بالمذهب السنیة الا انهم اظهروا میلهم للتشیع. علی الرغم من انه وعلی طول التاریخ وقبل التیموریین کان هناک حکومات سنیة المذهب الا ان نظرتها کان جیدة للتشیع لکن التیموریین لا مثیل لهم فی اظهار محبتهم لاهل البیت علیهم السلام وخاصة فی تاکیدهم علی احقیة اهل البیت علیهم السلام بالخلافة وفی اظهار عدائهم لبنی امیة. لهذا فان هذه المقالة تسعی لتوصیف الظروف التی ادت الی ظهور هذا المیل وعلله وعوامله وتسعی بمقدار الموجود فی النصوص التاریخیة الی معرفة الجذور. وفی مقام الفرضیة فان هناک اربعة عوامل کان لها الدور الاساس فی نظرة التیموریین الایجابیة للتشیع وهی: زیادة عدد الشیعة فی حدود دولة التیموریین واختیار التوجه المعتزلی والاعتقاد بالمذهب الحنفی والمیل الی التصوف ولکن لایمکن اغفال النظر عن تاثیر العلل الجانبیة مثل الموقعیة الجغرافیة لهذه الحکومة (کون خراسان واقعة فی الحدود الاصلیة للتیموریین) وترکیب الموظفین والنخب فیها. تمت کتابة هذه المقالة باسلوب تاریخی.

چکیده فارسی:تشیع به مثابه همزاد اسلام، به وسیله شماری از صحابه و تابعین به مصر راه یافت؛ اما نفوذ و قدرت مخالفان شیعه، چالش مهمی در راه پیشرفت آن بود. قیام مسلمانان مصر بر ضد عثمان بن عفان، که به قتل او انجامید، از جمله فرصت هایی بود تا تشیع در آن سرزمین خود را نشان دهد و امام علی (ع)، پس از به دست گرفتن خلافت اسلامی، والیان خود را در آنجا مستقر کند.این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، این حوادث نشانگر گسترش تشیع در مصر نبود. ریشه های نفوذ مخالفان شیعه و طرف داران «عثمانی ـ اموی»، که بر تبلیغات گسترده و قدرت نظامی متکی بود، در مصر عمیق تر بود؛ به گونه ای که شیعه در مصر، پس از تشکیل دولت اول اموی، تا مدت ها در درون خانه ها محصور شد و به خاموشی گرایید.نگاشته پیش رو درصدد بررسی چگونگی پا گرفتن تشیع در مصر و علل افول آن در نیم قرن اول پس از فتح اسلامی است. نقد و بررسی متون تاریخی و برخی از نظرات پژوهشگران معاصر و تفسیر اسناد تاریخی بر اساس منابع موجود کتابخانه ای، رویکرد این مقاله برای یافتن پاسخ هایی به پرسش اصلی این نوشتار است. چکیده عربی:انتقل التشیع المتولد مع الاسلام الی مصر بواسطة عدد من الصحابة والتابعین لکن نفوذ وقدرت مخالفی الشیعة یعد تحدیا فی طریق اتساع التشیع. ان قیام مسلمی مصر ضد عثمان بن عفان کان من الفرص التی ادت الی ظهور التشیع فی تلک البقعة واستقر ولاة الامام علی علیه السلام هناک بعد تولیه الخلافة الاسلامیة. تسعی هذه المقالة الی ان تبین ان هذه الحوادث لیست کاشفة عن اتساع التشیع فی مصر. ان جذور نفوذ مخالفی الشیعة ومؤیدی النهج العثمانی- الاموی والتی اعتمدت علی الاعلام الواسع والقدرة العسکریة، کانت اعمق فی مصر بحیث ان الشیعة هناک وبعد تشکیل الدولة الامویة الاولی کانوا محاصرین فی بیوتهم ومالوا الی الصمت.تسعی المقالة التی بین یدیک الی دراسة کیفیة نشاة التشیع فی مصر وعلل افوله فی النصف الاول من القرن بعد الفتوحات الاسلامیة. تهدف هذه المقالة للحصول علی اجوبة للسؤال الاصلی لهذا البحث من خلال نقد ودراسة النصوص التاریخیة وبعض اراء المحققیقن المعاصرین وتفسیر الوثائق التاریخیة استنادا الی المصادر المکتبیة الموجودة.

چکیده فارسی:فرقه شیخیه در کنار توحید، نبوت و امامت، رکن رابع را یکی از اصول چهارگانه دین به شمار می آورد. مقصود از رکن رابع در این فرقه آن است که در میان شیعیان، همواره شیعه کاملی وجود دارد که واسطه فیض میان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مردم است.شیخ احمد احسایی، بنیان گذار و نخستین نظریه پرداز این فرقه، در چند فراز از سخنانش، به لزوم وجود فردی به عنوان رابط بین امام و خلق اشاره می کند؛ اما برخلاف ادعای شیخیه که معتقدند واژه رکن رابع در زمان شیخ احمد طرح و ارائه شده است، در سخنان او چیزی با این عنوان دیده نمی شود.در این پژوهش خواهد آمد که حاج محمدکریم خان کرمانی، رهبر شیخیه کرمان، از مدافعان اصلی و حتی از موسسان اصل مجعول «رکن رابع» به شمار می آید. از این رو، در آثار وی بیش از دیگران از این مساله دفاع شده است. در مقابل آن، فرقه شیخیه آذربایجان است که از مخالفان جدی این نگرش به شمار می آیند. قابل توجه آنکه در برخی منابع شیخیه از دو عنوان نجبا و نقبا به جای واژه رکن رابع استفاده شده که از نظر معنا مترادف و هم معنایند.در پایان، از چند زاویه به نقد و تحلیل این بدعت پرداخته خواهد شد؛ هم از این جهت که در میان گرایش ها و انشعابات فرقه شیخیه، در این باره اختلافات اساسی وجود دارد، و هم از این زاویه که ایرادات متعددی بر هویت معرفتی آن وارد است. چکیده عربی:تعد الفرقة الشیخیة والی جانب التوحید والنبوة والامامة رکنا رابعا من اصول الدین الاربعة. المقصود من الرکن الرابع عند هذه الفرقة هو انه من بین الشیعة یوجد دائما شیعی کامل هو واسطة للفیض بین امام العصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) والناس.یشیر الشیخ احمد الاحسائی وهو مؤسس هذه الفرقة واول منظریها وفی عدة مقاطع من کلامه الی ضرورة وجود شخص یکون رابطا بین الامام والناس لکن وعلی خلاف ادعاء الشیخیة الذین یعتقدون ان اصطلاح الرکن الرابع طرح وقدم فی زمان الشیخ احمد لکن لا نری ای شی بهذا العنوان فی کلامه.سیاتی فی هذا البحث ان الحاج محمد کریم خان الکرمانی وهو زعیم شیخیة کرمان، من المدافعین الاساسیین بل هو من مؤسسی اصل (الرکن الرابع) المدعی.لهذا قام فی اثاره بالدفاع عن هذا الاصل اکثر من الاخرین. وفی مقابل هذا فان الفرقة الشخیة فی اذربیجان من المخالفین المهمین لهذا التوجه. ولابد من الانتباه الی انه استعمل فی بعض کتب الشیخیة عنوانا النجباء والنقباء بدلا من اصطلاح الرکن الرابع وهی من حیث المعنی مترادفة ولها معنی واحد.وفی الاخیر سیتم نقد وتحلیل هذه البدعة من عدة زوایا، من جهة وجود الاختلافات الاساسیة حول هذا الامر بین اتجاهات وفرق الشیخیة وکذلک من جهة الاشکالات المتعددة الواردة علی الهویة المعرفیة له.