سفینه
سال:1382 | دوره:1 | شماره:1 (ویژه قرآن) |تعداد مقالات:12

اغلب مفسران و دانشمندان علوم قرآنی در وجه اعجاز قرآن کریم بحث کرده اند. برخی از ایشان بر جنبه های بلاغی و لفظی تاکید کرده اند و برخی دیگر بر جنبه های معنوی و محتوایی.اشکالاتی که در بحث اعجاز بلاغی وجود دارد، یکی این است که چرا لفظ اعجاز در قرآن کریم استعمال نشده است و آیا اطلاق این لفظ بر آیه و بینه رواست؟ دیگر آنکه چرا در قرآن کریم و احادیث ائمه طاهرین (ع) به وجه فصاحت و بلاغت اشاره ای نشده و بجای آن از اوصافی مانند هدایت و نور و آیه و بینه و برهان و حجت و سلطان استفاده شده است؟ جنبه های معنوی و محتوایی اعجاز قرآن کریم، نسبت به جنبه های بلاغی و لفظی، از اهمیت بیشتری برخوردار است و بعضی از علمای شیعه بر آن تاکید فراوان کرده اند.

در این معرفی نخست چگونگی تدوین و چاپ کتاب تاریخ قرآن نولدکه، که توسط شاگرد او فریدریش شوالی تدوین و تحریر شده، آمده است. سپس خود کتاب و سه جزء اصلی (13 فصل) آن به تفصیل معرفی شده است. مباحث مربوط به شیعه آن بررسی شده و همچنین با بررسی تفصیلی منابعِ نولدکه - شوالی در تالیف این کتاب روشن شده است که در کنار منابع مسیحی - یهودی، منابع اصلی و اساس تالیف آن (به جز چند مورد اندک) همگی از منابع اهل سنت بوده و نشان داده شده است منابع و روایات اهل سنت درباره قرآن چگونه محققان و خاورشناسان بی غرض را به نتیجه گیری های اشتباه درباره قرآن وا داشته است.

«کشف الاسرار»، از تفاسیر کهن پارسی است که رشیدالدین میبدی بیش از نه قرن پیش نوشته است. در این تفسیر، ذیل هر آیه در سه مرحله (به تعبیر مولف کتاب: سه نوبت) مطالبی بیان شده است.نویسنده مقاله، از نوبت اول، یک بحث ادبی، (گونه هروی)؛ از نوبت دوم، یک بحث تاریخی - روایی (اسرائیلیات)؛ و از نوبت سوم، یک بحث کلامی (تاویل های عرفانی) را برگزیده و به بحث گذاشته است.

رویکرد انحرافی در تفسیر قرآن، سابقه طولانی در میان مفسران دارد، تا آنجا که حتی به صدر اسلام می رسد. این گونه تفسیر، نظام دلالت های واژگانی قرآن را به هم می زند و ضلالت را به نام قرآن رواج می دهد. از منظر روش شناسی، عواملی برای این رویکرد برشمرده اند، که به خود قرآن، ویژگی های مفسر یا روش تفسیری او بر می گردد. مخالفان قرآن، و نیز فرقه هایی همچون غالیان، باطنیه و ...، عرفا، روشنفکرنمایان و خاورشناسان، نمونه هایی از رویکرد انحرافی را در آثار خود عرضه کرده اند.

مرحوم آیت اله حاج شیخ محمد باقر ملکی میانجی (1324-1419 ق / 1285-1377 ش) در میانه زاده شده، در مشهد نزد اساتید مختلف درس آموخت و بیش از همه، با مرحوم آیت اله میرزا مهدی اصفهانی (متوفی 1365) ارتباط علمی و فکری یافت. وی در سال 1378 ق / 1337 ش به قم آمد و تدریس دروس تفسیر و معارف و عقاید را آغاز کرد تا آخر عمرش ادامه یافت. ویژگی های شخصیتی، اندیشه های علمی و موقعیت بارز حوزوی مرحوم ملکی در این گفتار بیان شده است. همچنین آثار مکتوب چاپ شده و نشده ایشان معرفی گردیده است.

تفسیر «مناهج البیان»، از تفاسیر مهم شیعه امامیه در قرن پانزدهم است که کمتر شناخته شده است. نویسنده در این مقاله، نگاهی کلی به این تفسیر افکنده است. و نتیجه می گیرد: روش تفسیری مفسر، اجتهادی بر مبنای فقاهت در احادیث شیعی است، چرا که پیامبر و اهل بیت (ع) مبین قرآن اند. از دیگر عناوین مقاله، می توان یاد کرد:دورنمای مباحث کلامی، مبانی علوم قرآنی، ویژگی های ادبی، طرح گسترده مباحث اصول دین، تفسیر آیات الاحکام، نقد و بررسی تفاسیر دیگر در زمینه های گوناگون.

تفسیر مناهج البیان از تفاسیر شاخص کلامی در عصر حاضر است که در آن، مولف با تکیه بر آیات و روایات، مباحث عمیق کلامی متنوعی را در حوزه کلام اسلامی و کلام شیعی عرضه کرده است. در حوزه نخست، مباحث اعتقادی در محور مبدا و معاد، جبر و اختیار، خیر و شر، حکمت بعثت و نبوت، وحی و اعجاز و ماهیت آنها به چشم می خورد که در بسیاری از موارد، مخاطب این مباحث، منکران خدا و مخالفان پیامبران هستند. اما در حوزه دوم، مباحث مورد اعتنای شیعه و از همه مشخص تر حقوق و شخصیت اهل بیت (ع) در قرآن، و امامت و ولایت امیرالمومنین (ع) موضوع تحقیق و بررسی مفسر قرار گرفته است.

یکی از مباحث اعتقادی مسلمانان - که به دلیل اهمیت فراوان، محل بحث و گفتگوی زیادی بوده و هست - بحث شفاعت است. مرحوم آیت اله ملکی میانجی در تفسیر مناهج البیان، مانند دیگر مفسران، در باب شفاعت، مباحثی آورده، که در این گفتار، به آن مباحث اشاره می شود. برای تکمیل فایده، عناوین بحث تفصیلی آیت اله ملکی در کتاب دیگر او (بدایع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام) نیز ارایه شده است.

مفسران، غالبا تفسیر خود را با مباحثی درباره علوم قرآنی آغاز می کنند و مبانی خود در تفسیر را در آن باز می گویند. مرحوم آیت اله ملکی میانجی نیز، حدود هفتاد صفحه از جلد اول تفسیر « مناهج البیان» را به علوم قرآنی اختصاص داده، که ترجمه این بخش - با افزوده هایی از آثار چند مولف - در کتابی تحت عنوان «نگاهی به علوم قرآنی» عرضه شده است. وی، این مباحث را در ده عنوان آورده است: فضیلت قرآن، حجیت ظواهر قرآن، انزال و تنزیل، محکم و متشابه، تفسیر و روش صحیح آن، تفسیر به رای، نسخ، بدا، اعجاز و تحدی قرآن. نویسنده مقاله در این گفتار، مروری کلی بر این مباحث دارد.

«اسما و صفات الهی»، از عمیق ترین مباحث توحیدی است که از دیدگاه های مختلف مورد بحث قرار گرفته است. آیت اله ملکی میانجی در تفسیر مناهج البیان به اقتضای تفسیر برخی آیات، به این مبحث مهم پرداخته است. در نظر ایشان، اسم و صفت، نشانه ای است که خدا برای دلالت به خود آفریده است. کلمه جلاله «الله» نیز، کلمه ای مشتق است که بر تحیر عقول در مورد معبودشان دلالت می کند.

عالم محقق، میرزا محمد بن حسن شیروانی (1033-1098 هجری قمری)، از دانشمندان ذوفنون و برجسته قرن یازدهم است، که نزدیک به شصت اثر از او نام برده اند. در این میان، تاکنون، تنها کتاب «جیش اسامه» و رساله مختصر فارسی در تفسیر سوره هل اتی، از او منتشر شده بود. در اینجا، پس از مقدمه ای در شرح حال و معرفی آثار شیروانی، متن رساله عربی او در تفسیر سوره هل اتی برای نخستین بار منتشر می شود. ترجمه و تعلیقات رساله، پس از متن آن آمده است.