مطالعات عرفانی
سال:1385 | دوره:- | شماره:4 |تعداد مقالات:9

یکی از عارفان بزرگ ولی گمنان مانده قرن چهارم نیشابور، ابوالعباس زوزنی است. در کتب مشهور عرفانی، تنها در رساله قشیریه حکایتی از او نقل شده است و دیگر هیچ. از همین حکایت بر می آید که زوزنی عارف بزرگی بوده است و از مشایخ ابوعلی دقاق. در این مقاله، با جستجو در کتاب هایی چون تاریخ نیشابور حاکم و تاریخ الاسلام ذهبی، اطلاعاتی درباره نام و نسب زوزنی، مشایخ او، شاگردان او، سفرهای علمی او، گورجای او و ... به دست داده شده است و بدین گونه چهره گمنام مانده او تا اندازه ای معرفی گردیده است. در پایان نیز با جستجو در یک مجموعه خطی (مجالس مرعشی) و کتابی با نام علم القلوب - که به غلط به نام ابوطالب مکی چاپ شده - شماری از سخنان ابوالعباس زوزنی که همه حکمت آمیز است و نشان از مقام علمی و عرفانی گوینده دارد، گردآوری شده است. در میان مقاله نیز، به مناسبت درباره زادگاه زوزنی – زوزن - و موقعیت تاریخی و جغرافیایی آن سخن به میان آمده است. چنان که زیر عنوان زوزنیات یک مجموعه خطی از آثار ادبا و شعرای زوزن به خط کاتبی زوزنی، موجود در کتابخانه احمد ثالث ترکیه، معرفی شده است.

در سخن عارفان تعبیرات و اصطلاحاتی به چشم می خورد که از شناخت و جهان بینی خاص آن ها حکایت دارد، شناختی که حاصل تجربه شخصی هر عارف است. او بر اثر تهذیب نفس و ریاضتی که در پیش می گیرد، مورد عنایت و الهام قرار می گیرد و حالی برایش فراهم می آید که بیانش در قالب الفاظ عادی نمی گنجد و به ناچار از زبان رمز بهره می گیرد تا حقیقت حال و تجربه اش از اغیار پنهان بماند؛ و از این روست که سخنان عارفان، آکنده از رمز و اصطلاحات عرفانی می شود.«انا الحق» حسین بن منصور حلاج (من منصوری) از جمله این تعبیرات رمزی است که در متون عرفانی و شعر حلاج، به شکل های گوناگون مطرح شده است و حکایت احوال عارفان وارسته و رمز جهان بینی توحیدی آن هاست. در این مقاله با برشمردن ویژگی شناخت عرفانی و سخنان عرفان، به استناد دیوان شعر حلاج، معلوم گشته است که حلاج از نظر اعتقادی به «وحدت وجود» گرایش دارد و در تبیین ارتباط خداوند با آفریده ها، «وحدت حلول» را مطرح می کند و چون جهان و خود را مظهر تجلی خدا می داند، از «وحدت تجلی» سخن می گوید.

مقاله حاضر عهده دار بررسی دیدگاه های انتقادی و اصلاحی یکی از بزرگان مکتب نقشبندیه هند: شاه ولی ا... دهلوی نسبت به تصوف است. ابتدا درباره ورود تصوف به هند و آثار آن اشاره شده و سپس زمان ظهور شاه ولی اله توصیف و در ادامه به انتقادهای او درباره تصوف پرداخته شده است. به دنبال این مباحث، دیدگاه های خاص شاه ولی در خصوص اصلاح تصوف و تبیین بحث پرمناقشه وحدت وجود و وحدت شهود بررسی شده است. اندیشه اصلاح دینی صوفی مورد مطالعه مشتمل بر عنصر اجتهاد در اسلام، تبیین عدم جدایی شریعت و طریقت و احیای حدیث، از مباحث دیگر این مقاله است. در بخش پایانی نیز اندیشه اصلاح حکومت و سیاست از منظر این صوفی نقشبندی تبیین شده است.

سرگذشت ماوراالنهر در سالیان بعد از ورود اسلام به منطقه فرارود در قرن نخست هجری قمری، با اسلام و طریقت های برآمده از تعالیم اسلامی، پیوندی سخت ناگسستنی دارد. در این میان، تعالیم خواجه بهاالدین محمد نقشبند بخارایی (718-791ق / 1318-1389م) و طریقت منسوب بدو "نقشبندیه" آن گونه در جان و دل اقوام و طبقات مختلف ساکن در آن، نفوذ پیدا کرده بود که مردم او را تا حد خداوند می پرستیدند.پیش از آن که در روزگار نیست انگاری دینی و فرهنگی دوران شوراها (1917-1991م)، مبارزه با میراث عرفانی این منطقه شروع شود، حرمت و تقدس این طریقت از سوی نویسندگان و شاعران تجددگرا و روشنفکر منطقه که بعدها، غالب آن ها به حزب کمونیست پیوستند و به تبلیغ مرام آن پرداختند، به شدت به دیده تردید و تشکیک نگریسته شد؛ اما احترام عمیقی که شاعر، عالم و روشنفکر بزرگ سمرقندی، سید احمد وصلی (1870-1925م) در مثنوی «نظم السلسله» نسبت به خواجه بهاالدین نقشبند و به ویژه پیر طریقت خود، ایشان ولی خان اورگوتی، آشکار کرده است، از روشنفکری و روشن بینی واقعی این شخصیت حکایت می کند.در این مقاله، برای نخستین بار مثنوی نظم السلسله - که آخرین اثر از نوع نسب نامه های معنوی درباره اقطاب و اولیای عرفانی در ماوالنهر به شمار می رود - پس از یک مقدمه در شرح حال مولف، ذیل دو عنوان کلی صورت و محتوا، نقد و بررسی شده و سلسله ایشان ولی خان اورگوتی تا پیامبر گرامی (ص) با نمودار نشان داده شده است. این مقاله به دلیل استفاده از نسخ خطی، منابع چاپ سنگی و چاپی نادر به زبان های فارسی، تاجیکی و ازبکی، در شناساندن سلسله یکی از بزرگان طریقت نقشبندیه در آسیای مرکزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

نظریه «وحدت شخصی وجود» عالی ترین مرتبه توحید نظری است. این نظریه، به رغم سابقه طولانی اش، در سنت ما تا پس از ابن عربی و قونوی صورتی نظام مند نیافته است. این نظریه در آثار ابن عربی با روشنی بیشتری نسبت به گذشتگان مطرح شد و شارحانی چون قونوی، کاشانی، قیصری، جامی، سید حیدر آملی و ابن ترکه اصفهانی آن را ورز دادند و به منزله نظریه ای در باب وجود مطرح کردند. ملاصدرا این نظریه را به حسن قبول تلقی کرد و بر اساس موازین حکمت به تبیین آن پرداخت و دو برهان بر اثبات آن اقامه کرد. این نظریه در واقع رای نهایی ملاصدراست و می توان نظریه وجود تشکیکی وجود را نسبت به آن نظریه ای متوسط تلقی کرد. پس از ملاصدرا، عارفان و حکیمانی چون آقا محمدرضا قمشه ای، سید احمد کربلایی، میرزا علی آقا قاضی، امام خمینی و علامه طباطبایی از معتقدان و مدافعان این نظریه بوده اند. بر حسب این نظریه، موجود و وجود حقیقی منحصر به ذات اقدس حق تعالی است و ما سوی اله جملگی شیونات و تجلیات و ظهورات آن وجود واحدند و اطلاق موجود بر مظاهر و مجالی کثیر آن، بالعرض و المجاز است. بنابراین، اولا، کثرات محسوس و معقول اموری پنداری محض نیستند و خارج از ذهن ما تحصل و تحقق دارند، نهایت آن که حقیقت آن ها عین وجود نیست، بلکه مظهر و مجلای وجودند؛ و ثانیا، هیچ یک از کثرات عالم کون حقیقتا وجود ندارند و لذا اسناد هم خدایی و حلول و اتحاد به اصحاب این نظریه کاملا نادرست است. با این همه، گروه های مختلفی به مخالفت با این نظریه پرداخته و آن را از همین دو جهت مورد نقد و انکار قرار داده اند. در این مقاله اظهارات مرحوم علامه جعفری که به استناد پاره ای از اقوال ملاصدرا در اسفار این نظریه را همه خدایی و مستلزم حلول یا اتحاد پنداشته است، مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار می گیرد.

نفس اماره، همواره به عنوان دشمنی درونی و خانگی و مانعی سترگ و ستبر در راه سلوک و بندگی، در آثار عرفا و مشایخ و دیگر بزرگان و معلمان اخلاق و تربیت، نشان تیر ملامت و نکوهش واقع شده و سالکان و مریدان، هوشیارانه به پرهیز و تجهیز در مقابل این دشمن مکار و فریبکار فرا خوانده شده اند.مولانا در دفاتر شش گانه مثنوی در ضمن داستان ها و حکایت ها، بارها فریب و مکر این دشمن دون و زبون را با استفاده از آیات و روایات گوشزد کرده و با تشبیه و تمثیل، ترفند و تزویر او را تبیین نموده است و می توان گفت هیچ شاعر و عارفی نتوانسته است همچون مولانا، با استفاده از هنرهای ادبی و شگردهای شعری از چهره های پوشیده و پنهان این دشمن غدار و خونخوار پرده بردارد و راه هایی موفقیت آمیز برای غلبه بر آن پیشنهاد کند.این مقاله کوششی است در راه شناخت انواع، آفات، خطرات و چهره های گوناگون نفس و همچنین راه های سازنده و نتایج غلبه بر این دشمن غول آسا که از منظر مثنوی معنوی مولوی، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

معراج، با تمام گستردگی معناییش جایگاه ویژه ای در اعتقادات مسلمانان دارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) که در اوج صفا و پاکی بود، معراج منحصر به فردی را درک کرد که در بالاترین و کامل ترین شکل قرار داشت. از آنجا که پس از او کسی به مقام والایش دست نیافت، تجربه چنین سفری برای دیگران میسر نگردید، ولی انسان هایی که تلاش کردند با قطع دلبستگی ها و تعلقات دنیوی از اسارت روحشان بکاهند، موفق گردیدند. پروازهای روحانی را تجربه کنند که برای دیگران روی نداده است. از زمره این افراد، شاعران عارف هستند که در شعرشان از عروج روحانی و سفرهای ملکوتی خود سخن گفته اند.در آثار شاعران برجسته عارف (سنایی، نظامی، عطار، مولوی، حافظ) اشعار فراوانی به چشم می خورد که در آن شاعر معراج های روحانی خویش را بیان می کند و نشانگر عروج شاعر به درجات بالا و سیر در ملکوت و دیدن کروبیان است و این مقام را در بررسی آثار این شاعران می بینیم و در این گفتار بررسی می کنیم.

موضوع ادبیات متن و به ویژه شعر و ماهیت آن، از موضوعاتی است که عطار مانند پاره ای از عارفان دیگر، بسیار بدان ها توجه داشته، و هر چند تعریفی منطقی از گونه حد و رسم، از آن ها به دست نداده، با دیدگاه عرفانی خویش بسیار بدان ها اندشیده و بارها در آثار خود به تبیین و توضیح آن ها پرداخته است. البته او به دلیل نگاه عرفانی اش، به شعر، نیز داستان، بیشتر از زاویه محتوا و کارکرد می نگرد و شعر راستین را شعری می داند که با شرع و عرش در پیوند باشد و از ذکر و فکر، و درد و داغ مایه بگیرد. با این همه بر خلاف مشهور، نسبت به فرم و زبان نیز، نه تنها بی توجه نبوده که بسیار بدان ها اهمیت می داده و می کوشیده است تا برای بیان اندیشه ها، آزموده ها و مواجید عرفانی خویش به برترین فرم و زبان دست یابد. او شعری را که در پناه شرع باشد و از ذکر و درد مایه گرفته باشد، ادامه تفسیر وحی می داند و حتی آن را در خاستگاه با وحی یکی می شمارد؛ در برابر شعری را که این گونه نباشد «حیض الرجال» می نامد و «حجت بی حاصلی» می خواند.