معرفت فلسفی
سال:1389 | دوره:8 | شماره:2 (پیاپی 30) |تعداد مقالات:7

برخی بر این عقیده اند که سهروردی جز تغییر اصطلاحات، کار دیگری در فلسفه نکرده است، بر این اساس، اختلاف و افتراقی با مشا ندارد. در مقاله حاضر، با تامل بر دیدگاه شیخ اشراق درباره عالم عقول و مقایسه آن با دیدگاه های ابن سینا، این فرضیه را به اثبات خواهیم رساند که سهروردی در عین آنکه از بستر مشایی بهره می برد و خود نخست مشایی بوده است، اما به طور روشن از این مکتب جدا می شود. او با توجه به مبانی فلسفی خاص خود، برخی مراتب هستی همچون عالم عقول عرضیه را اثبات می کند. افزون بر این، مراتب مورد اتفاق همچون عالم عقول طولیه نیز در دستگاه سازوار هستی شناختی وی تفسیر و تحلیل های جدید و مستقلی می یابد. البته، سهروردی در برخی موارد نسبت به ابن سینا کاستی هایی دارد، اما در مجموع، تبیین های وی در این باره دقیق تر به نظر می رسد.

تقریبا همه حکما در اینکه حرکت و زمان از ویژگی های موجودات مادی بوده و عالم تجرد و موجودات مجرد کاملا منزه و برتر از آنها هستند، اتفاق نظر دارند. اما می توان با کمک مبانی حکمت متعالیه و دقت نظر در مفاهیم «مجرد»، «مادی»، «حرکت»، و «زمان» ثابت کرد که تنها مراتب عالی تجرد فارغ از حرکت و زمان اند و در مراتب نازل «تجرد»، نه تنها دلیل قاطعی بر استحاله «حرکت» و «زمان» نیست، بلکه چه بسا با الهام از پاره ای از آموزه های نقلی، بتوان ادله ای هم بر امکان و وقوع «حرکت» اقامه کرد.

در حیطه علم النفس فلسفه اسلامی، حس مشترک به عنوان قوه ای ادراکی مطرح شده است که مفاهیم حسی، مفاهیم جعلی، و مفاهیم شهودی را ادراک می کند. این مقاله، در دو حوزه وجودشناختی و معرفت شناختی، به بررسی حس مشترک پرداخته است. فلاسفه مسلمان از دوره ابن سینا با طرح مساله وحدت نفس و تنزل وجودی قوای نفس به حوزه مفهوم و اسم، به نوعی تقلیل گرایی وجودشناختی در باب حس مشترک جهت می یابند. در بستر معرفت شناختی، در این مقاله، ابتدا ادراکات حس مشترک به لحاظ حصولی و حضوری بودن بررسی، و سپس با طرح مساله نمای مطابقت در حکمت سینوی، نگاه ویژه ابن سینا به این مساله تبیین شده است. در نهایت، با طرح نظریه حرکت جوهری از دید ابن سینا (و اقتران با نگاه معرفتی ویژه ای که ابن سینا به حس مشترک دارد)، چالش فقدان محوریت اطلاقی معرفت از دیدگاه وی تاحدودی مرتفع شده است. حاصل این اقتران، گونه ای از معرفت شناسی خواهد بود که معرفت شناسی تشکیکی نامیده شده است.

موضوع «علم حضوری» جنبه های گوناگونی دارد. یکی از این جنبه ها بررسی تاریخی علم حضوری و بازکاوی نگاه فلاسفه گذشته است. پرسش از اینکه علم حضوری یکی از آموزه های جدید فلسفه اسلامی است یا سابقه ای دیرین دارد، و در صورت مثبت بودن پاسخ بخش دوم سوال نقش فیلسوفان گذشته در آن چه بوده است، مهم ترین سوالاتی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.روش ما در بررسی این سوالات مراجعه به منابع اصیل فلسفه اسلامی و تحلیل آرا فلاسفه مهم این سنت بوده است. بدیهی است برداشت ما از مطالب قدما متاثر از یافته های جدیدی است که متاخران بر حرف های قدما اضافه کرده اند.نتایج حاصل این پژوهش عبارت است از: توجه فیلسوفان ـ از همان ابتدا ـ به موضوع علم حضوری و تفکیک آن از علم حصولی، و دانستن احکام خاص علم حضوری. ضمنا یکی دانستن تعقل و علم حضوری، از طرف فیلسوفان مسلمان دست کم در برخی از مصادیق، از دیگر نتایج این پژوهش است.

با اینکه ابطال پذیری از دیدگاه های تاثیرگذار در فلسفه علم قرن بیستم به شمار می رود، اما موفقیت این دیدگاه بیشتر در جنبه سلبی آن یعنی در نقد دیدگاه های رقیب است. در این نوشتار، ضمن بازخوانی نقدهای پوپر بر دیدگاه هایی مانند پوزیتیویسم و معینی گری، به لوازم نظریه ابطال پذیری در نفی علمیت فرضیه تکامل داروین اشاره خواهد شد، در پایان نیز استدلال خواهد شد که ابطال پذیری در جنبه ایجابی موفقیت چندانی ندارد و از ارایه توصیفی درست از نقش مشاهده در حوزه علم و نسبت آن با نظریه ناتوان است.

کانت قوه حکم تاملی (خیال) را قوه ذوقِ زیباشناختی معرفی کرده است. هنگامی که خیال مستقل از فاهمه و عقل، و بر مبنای اصل غایتمندی ذهنی، صورت های محض اعیان را انتزاع کند، «زیبایی آزاد» عرضه می دارد، و هنگامی که این صورت ها را با مفهوم کمال (غایتمندی عینی درونی) عین همراه سازد، «زیبایی مقید» عرضه می دارد. کانت این اتصال را در زیبایی مقید، اتصال خیر و زیبا دانسته است. این نکته، ابهام وسیعی را در تلقی کانت از معنای زیبایی ایجاد کرده است، به گونه ای که برخی از مفسران، زیبایی مقید را زیبایی اصیل ندانسته، بلکه آن را محصول عقل دانسته اند. این نوشتار درصدد است با تشریح زیبایی آزاد و زیبایی مقید از نظر کانت، و تاکید وی بر استقلال حکم زیباشناختی، نادرستی این تفسیر را نشان دهد.

دانشمندان دوره اول یونان باستان قانون طبیعی را قانونی جهان شمول، ازلی، و بی همتا می دانستند و از آن به عنوان بنیادی ترین منبع برای اخذ بهترین معیارهای زندگی بشر یاد می کردند. مشکلات معرفت شناسانه نسل اول سوفسطاییان تاثیری عمیق در آرای فلسفی نسل های بعدی این نحله گذاشت، به طوری که در میان آنان، بر سر مساله اعتبار قانون طبیعی اختلاف نظر پیش آمد. فیلسوفان یونانی که احکام عقل را پایه ای ثابت برای معرفت بشر می دانستند، از سرسخت ترین حامیان قانون طبیعی در دوره یونان باستان به شمار می آیند. رواقیان که نقش مهمی در توسعه بحث قانون طبیعی داشتند، مفاد آن را «زیستن بر طبق طبیعت» می دانستند.نوشتار حاضر به بیان انتقاداتی خواهد پرداخت که بر آموزه «قانون طبیعی» در دوره یونان باستان وارد است. این انتقادات در دو دسته جداگانه بیان می شوند: 1) انتقاداتی که در مساله قانون طبیعی، به طور مشترک، بر همه اندیشمندان دوره یونان باستان وارد است: ابهام مفهومی قانون طبیعی، ابهام مصداقی آن و نیز ابهام در وجه تسمیه آن در حکمت عملی یونان باستان، 2) انتقادات نه گانه ای که به طور مجزا، به محتوای فکری برخی از این دانشمندان مربوط است. این گزاره ها با عنوان «انتقادات مختص» بیان می شوند.