معرفت فلسفی
سال:1389 | دوره:7 | شماره:3 (پیاپی 27) |تعداد مقالات:7

مساله اصالت وجود یا ماهیت یکی از مهم ترین مسایل فلسفی می باشد که اگرچه به طور مستقل از زمان میرداماد و ملاصدرا مطرح شده است، اما محتوا و مبانی آن را می توان در اندیشه فیلسوفان پیشین نیز سراغ گرفت؛ بدین لحاظ، در این مقاله، سعی داریم تا این مساله را از دیدگاه ابن سینا و شیخ اشراق به عنوان نمایندگان مکتب های فلسفی مشا و اشراق بررسی کنیم. بنابراین، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که دیدگاه ابن سینا و شیخ اشراق در این باره چیست؟ مدعای مقاله این است که: اگرچه شیخ اشراق کلام ابن سینا در مورد عروض وجود بر ماهیت را عروض خارجی فهم کرده و با انتساب قول به زیادت ذهنی و خارجی وجود بر ماهیت به مشا، خود به نفی زیادت خارجی وجود بر ماهیت پرداخته و آن را به گونه ای نفی کرده که به نفی زاید یعنی وجود منتهی گشته (و در نتیجه، شیخ معتقد شده که ماهیت امر متحقق خارجی و اصیلی است که منشا انتزاع مفهوم وجود می گردد، و بدین لحاظ، مجعولیت ذاتی از آن ماهیت می باشد)؛ اما این انتساب باطل است، زیرا ابن سینا با ملاحظات دقیق خویش بر عروض ذهنی ـ و نه خارجی ـ وجود بر ماهیت تاکید دارد. بدین لحاظ، ابن سینا به تحقق خارجی و اصالت وجود تصریح کرده و جعل و علیت را نیز از شئون وجودی دانسته است.

علم النفس فلسفی ملاصدرا مورد انتقاد ملارجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی قرار گرفته است. به عقیده تبریزی، نفس یا از ابتدا نیازمند به ماده است و یا نیازمند به ماده نیست. اگر نیازمند ماده بوده و جسمانیه الحدوث باشد، باید همواره مادی بوده و هرگز نمی تواند مجرد گردد، و اگر مادی نیست، پس حدوثا و بقایا مجرد بوده و شق سومی که بر اساس آن نفس در ابتدای حدوث مادی بوده و سپس به مرحله تجرد برسد، وجود ندارد. از نظر نویسنده مقاله، مخالفت تبریزی با نظریه ملاصدرا ناشی از عدم فهم دقیق اصول حکمت متعالیه است.قاضی سعید در نقد مبانی نظریه حدوث جسمانی نفس گرفتار تهافت است. وی از یک طرف، از اتحاد عاقل با معقول، اتحاد خیال با متخیل، و اتحاد حاس با محسوس سخن گفته و از سوی دیگر، اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری را انکار کرده است. اغلب دلایل وی در نقد مبانی و اصول نظریه حدوث جسمانی نفس خطابی است.

نوشتار حاضر تلاش دارد تا برخلاف ذهنیت غالب درباره ابن سینا رویکرد نوینی از تفکرات وی را طرح کند و آن را به اثبات برساند. طبق این رویکرد، ابن سینا علاوه بر تفکر استدلالی از تفکر عرفانی و اشراقی نیز بهره مند است؛ اما تفکر اشراقی وی در زیر تار و پود استدلال های تعلیمی و مکتب بحثی سینوی پنهان مانده است. گفتنی است که رسالت نوشتار حاضر واگشایی این تجربه حضوری و ذوقی است، تجربه ای که می توان از آن تعبیر به «عرفان عقلی» کرد. بنابه این رویکرد، رساله های اشراقی ابن سینا و همین طور نمط های سه گانه اشارات وی ـ همگی ـ ساختار، رویکرد، و هدف واحدی دارند. افزون بر این، کلیت فلسفه ابن سینا نیز دارای نظامی واحد و ساختاری یگانه است و رساله های اشراقی و نیز سه فصل پایانی اشارات، در حاشیه تفکر این فیلسوف قرار ندارند؛ بلکه در متن نظام فلسفی و تفکر او، همراه با دیگر مکتوبات وی، هدف واحدی را دنبال می کنند. بر این اساس، هستی شناسی ابن سینا تفاوتی آشکار با هستی شناسی ارسطو دارد.

بنابر دیدگاه های فلسفی رایج، موضوع فلسفه اولی عبارت است از «وجود مطلق» یا «موجود از آن جهت که موجود است»؛ ولی روشن است که درستی این سخن، مشروط است به اینکه وجود، حکم پذیر باشد؛ یعنی اتصافش به برخی احکام و اوصاف، ممکن باشد. ادعای این مقاله آن است که در وجود، چنین شرطی امکان تحقق ندارد. بنابراین وجود، حکم ناپذیر است و ممکن نیست که «وجود مطلق» یا «موجود از آن جهت که موجود است» موضوع فلسفه باشد.

مقاله حاضر با پرداختن به مراحل شکل گیری افکار لایب نیتس در مورد امتداد و مکان، و ارتباط آن دو با هم، نشان می دهد که لایب نیتس چگونه با نفی جوهریت امتداد، نیرو را اصل اشیا و امتداد می داند. ضمن آنکه بر این اساس، او از ثنویت دکارتی و کانتی خارج می شود و اصل اشیا را روحانی می داند. لایب نیتس امتداد، ماده، و مکان را سطح پدیداری، و واقعیتی اشتقاقی می انگارد؛ در نتیجه، از اینکه جهان را از هر دو سو ـ درون و برون ـ نامتناهی بداند ابایی ندارد، بنابراین اتم و خلا را منکر می شود و اصل اشیا را نقاطی متافیزیکی می شمارد که «مناد» نام دارند، دارای حیات و ادراک اند، و به اطراف احاطه برونی دارند. وی بدین ترتیب، اتصال را توضیح می دهد.

بحث درباره مواد ثلاث (وجوب، امکان و امتناع) و گزاره های موجه، هم در منطق و هم در فلسفه مطرح است. منطق دانان مسلمان در آثار منطقی خویش، اغلب ضمن بحث درباره اقسام گزاره ها، گزاره های حملی را به گزاره های موجه و غیرموجه (مطلق) تقسیم، و سپس اقسام و احکام گزاره های موجه را به تفصیل بررسی می کنند. فیلسوفان نیز مفاهیم یا ماهیات را به سه دسته واجب الوجود، ممکن الوجود و ممتنع الوجود تقسیم، و درباره احکام فلسفی هر یک بحث می کنند. اکنون این مساله درخور طرح است که چه تفاوتی میان معنای منطقی و معنای فلسفی مواد و جهات هست و آیا این بحث اصالتا بحثی فلسفی است یا منطقی؟ اندیشمندان مسلمان در پاسخ به این مساله، دست کم سه دیدگاه را مطرح کرده اند که به ترتیب عبارت اند از: 1. تمایز معنایی؛ 2. وحدت معنایی و اختلاف حیطه ای؛ 3. وحدت معنایی و تساوی حیطه ایدر این مقاله پس از طرح و نقد دو دیدگاه نخست، دیدگاه سوم به منزله رای مختار ملاصدرا بررسی می شود. یکی از پیامدهای این دیدگاه آن است که بحث درباره مواد و جهات، اصالتا بحثی فلسفی است، نه منطقی، و اگر در منطق درباره آن بحث شود استطرادی است. در بخش دیگر مقاله، دیدگاه سوم نیز نقد، و نشان داده می شود که این دیدگاه با چالش هایی رو به روست؛ برای نمونه، لزوم اختصاص موجهات به اقسام ویژه ای از گزاره های حملی. در پایان دیدگاه چهارمی به اختصار پیشنهاد می شود که بر پایه آن، تمایز معنایی میان جهات منطقی و جهات فلسفی بنابر تمایز میان جهات راجع به صدق و جهات راجع به وجود تبیین می شود.

ثبوت حق در جهان خارج، مستلزم فرض متعلق و صاحب حق است. بدون چنین فرضی نمی توان وجود هیچ گونه حقی را در جهان خارج تصور کرد. یکی از مباحث اصلی در حوزه فلسفه حق، بحث صاحبان حق است. آیا وجود شرط یا شروطی درباره صاحب حق ضروری است؟ آیا شعور و زندگی از شرایط مالک حق بودن است؟ آیا حیوانات، گیاهان و جمادات را می توان صاحب حق دانست؟ نویسنده در این مقاله به بررسی موضوع از دیدگاه صاحب نظران غربی پرداخته، آنها را با منابع اصیل اسلامی برابر می نهد و نتیجه می گیرد که برخلاف نظریات فلاسفه غربی وجود هیچ گونه شرطی در موجودات برای صاحب حق بودن ضروری نیست، و برای هر موجودی می توان حقوق تکوینی و نیز امکان داشتن حقوق اعتباری را فرض کرد.