علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز
سال:1381 | دوره:17 | شماره:2 (پیاپی 34) ویژه نامه زبان و ادبیات فارسی |تعداد مقالات:18

داستان عاشقانه وامق و عذرا در ادب فارسی، به گونه های مختلف گزارش شده است. بنیاد این داستان را برخی یونانی، برخی ایرانی و بعضی عربی گمان کرده اند. گزارش های عنصری و طرسوسی قدیمی ترین گزارش هایی است که از داستان وامق و عذرا در زبان فارسی بر جای مانده است.محمود لامعی، قتیلی بخارایی، صرفی کشمیری، شعیب جوشقانی، صلحی، موسوی نامی، ظهیر و حسینی شیرازی، از جمله کسانی هستند که این داستان را گزارش کرده اند. در گزارش حسینی شیرازی برای نخستین بار داستان "وامق و عذرا" و داستان عاشقانه "سعاد و سلمی" در هم آمیخته است.در این مقاله پس از معرفی داستان وامق و عذرا به سه موضوع زیر پرداخته شده است: 1-       بازشناسی و بررسی عناصر مشترک داستان وامق و عذرا در روایت های مختلف. 2-       گزارشی کوتاه از نه روایت بر جای مانده از داستان وامق و عذرا. 3-       بررسی ویژگیهای روایت محمد حسین شیرازی از داستان وامق و عذرا و تفاوت آن با روایت های دیگر.

از دیرباز بویژه در سالهای اخیر که آثار ادبی جهان و شخصیت اجتماعی بزرگان ادب مورد تحلیل قرار گرفته، شیخ اجل سعدی شیرازی و آثار او نیز در ترازوی نقد درآمده است. گرچه کلام سعدی و مضمون آن روشن است لکن به علت وجود مفاهیم مختلف از سیاست گرفته تا اقتصاد و فلسفه و عرفان و اخلاق و شرع و... در آثار او اظهارنظر درباره او و طبقه اجتماعی وی مشکل بوده است و گاهی این قضاوت ها در مقابل هم قرار گرفته اند. در این مقاله سعی بر آن شده است تا به استناد ادعای سعدی در مورد خود و با تکیه بر مفاهیم برجسته کلام او، استدلال گردد که سعدی رسما در زمره عارفان عصر خود بوده است. او خود به صراحت و دیگران در عمل این امر را پذیرفته اند و گفتار حاضر نیز در صدد اثبات این مطلب است.

دوران بین دو جنگ جهانی برای ملت عرب دوران حساسی بود. چه، آنان هنوز از استبداد عثمانی خلاصی نیافته، به استعمار خارجی گرفتار آمدند و کشورهای عربی هر کدام بنحوی تحت الحمایه استعمارگران بزرگی چون بریتانیا و فرانسه و ایتالیا گردیدند. از آن پس جنبشها و شورشهایی در مصر و سوریه و عراق شکل گرفت و اعتراضات مردمی به برنامه ها و اهداف استعماری کشورهای سلطه گر و دولتهای منصوب جیره خوار آنان فزونی یافت.در این میان، شعرا با سلاح قلم و شعر و احساس وارد عرصه مبارزه شده، باب جدیدی در استعمارستیزی گشودند. آنان ضمن اعتراض به وجود بیگانگان در کشور خویش که موضوع اصلی و سر منشا و در صدر موضوعات دیگر است، به ملت در برابر نیرنگبازیها و مکر و حیله استعمارگران هشدار داده، آنان را از فریب خوردگی بر حذر داشتند. همچنین توطئه های بیگانگان را که در قالب عقد پیمانها و انتخابات صوری و پارلمانهای فرمایشی شکل می گرفت، با محکوم کردن آن، خنثی می کنند. بنابراین موضوعاتی که بیش از همه، اشعار آنها را تحت الشعاع قرار داد، عبارتند از: الف- اعتراض به بیگانگان ب- هشدار در برابر نیرنگ استعمارگران ج- محکوم کردن انتخابات و پارلمانهای فرمایشی و عقد پیمانها که در این مقاله جداگانه به آنها پرداخته شده است.

داستان ضحاک و فریدون یکی از مشهورترین اسطوره های ایرانی است که فردوسی در شاهنامه به نقل آن پرداخته است. در مقاله حاضر کوشش شده این اسطوره و قهرمانان آن بر حسب چهارچوبهای نقد اسطوره ای مبتنی بر عقاید یونگ و پیروانش تحلیل گردد. در نظر یونگ محتوای ناخودآگاه جمعی یا همان کهن الگوها به شکل افسانه و اسطوره پدیدار می گردند. این کهن الگوها خود ناشناخته و ناپیدایند اما به شکل رویا، افسانه و اسطوره تجلی می کنند. در مقاله حاضر ضحاک و فریدون به عنوان تجلی های مختلف یک روان واحد و مراحل رشد آن به سمت فرآیند فردیت و کمال شخصیت تاویل شده اند. نتیجه کار نشان می دهد که با استفاده از این شیوه می توان درک بهتری از اسطوره های ایرانی داشت و برخی جنبه های تاریک آن را روشنتر ساخت.

امام علی بن ابی طالب (ع) در فصاحت و بلاغت بی مانند و در خطابه و سخنوری مشهور خاص و عام است. سخنان زیبا و پرمحتوا و آموزنده او از روزگار زندگی پربار امیرالمومنین (ع) به بعد، مورد توجه ادیبان و سخن شناسان و بزرگان علم و ادب بود، تا اینکه ادیب و دانشمند و سخن شناس بزرگ سید رضی، در پایان قرن چهارم، گزیده ای از سخنان آن بزرگواران را در کتابی به نام «نهج البلاغه» گرد آورد. نهج البلاغه که هم از جهت محتوا پرمعنا، و هم از لحاظ الفاظ زیباست، از همان آغاز، توجه سوارکاران میدان بلاغت را به خود جلب کرده است. بزرگان دانش زیبایی شناسی و هنر سخنوری، صنایع بدیعی و بیانی را از سخن امام دریافته اند. سخنش، بطور طبیعی و بی هیچ تکلف و تصنعی، سرشار از آفرینش های هنر معانی و بیان و بدیع است. و تصویر آفرینی، در این کتاب بزرگ از دیگر هنرها برجسته تر به نظر می رسد. در این نوشتار به نمونه هایی از تصویر آفرینی در نهج البلاغه اشاره و بحث شده است

بوستان سعدی یکی از ارزشمندترین کتاب های اخلاقی و آموزشی است. بگونه ای که آن را "جهان مطلوب سعدی" دانسته اند، اما جنبه اخلاقی و تعلیمی این کتاب، از ارزش های هنری و زیبایی های ادبی آن نکاسته است. سعدی با آگاهی درست از ظرفیت های زبان فارسی و با شناخت کامل از ویژگی واژه ها، به طبیعی ترین شیوه، تقلید ناپذیرترین شعر فارسی را آفریده است. او در بوستان خویش، افزون بر آنکه ارزش های اخلاقی و اجتماعی را، به شیرینی، باز نموده است، کلام خود را نیز با آرایه های شایسته، به شیوایی و فریبایی، آراسته و با ترفندهای مناسب ادبی، در سخن خود رستاخیز ادبی برپا کرده است.

گستره مدرنیزم در ادبیات جهان به عنوان دستاورد فراگیر آغاز قرن بیستم، بر ادبیات معاصر فارسی و ذهن روشن بین بنیانگذار آن یعنی نیما یوشیج اثر می گذارد. حاصل این تاثیرپذیری و بینش جدید، پدیدآمدن شعری است که به صورتی ژرف تر به درک انسان معاصر با ارزش های نو، همت گماشته است و برای این ادراک تازه، ناگزیر طرحی نو در انداخته که مستلزم کنار نهادن شیوه های بیان سنتی و نفی ارزش ها و بینش های کهن است. با این حال به نظر می رسد این دگرگونی و تازه نگری، در تمام وجوه شعر نیما یوشیج به یکسان رخ ننموده است و در پاره ای موارد، شاعر نتوانسته خود را از قیود فکری و شیوه های اندیشه ورزی کهن برهاند. بویژه از موارد قابل توجه می توان بر طرز نگرش و زاویه دید او نسبت به زنان، انگشت نهاد. به اعتقاد نگارنده، شعر نیما در این مورد به هیچ وجه متناسب با فضای نو و پویایی فکری او متحول نشده است و شاعر، همچنان با نگاهی سنتی و کهن به زنان و مسایل آنان نگریسته است. در این نوشتار مجموعه اشعاری که در آنها به نحوی زنان و مسایل آنها مطرح شده، مورد بررسی قرار گرفته که در تحلیل نهایی به پنج دسته کلی تقسیم شده است: الف. زن همچون معشوق   ب. زن بعنوان همسر و مادر   ج. زن منتظر   د. زن اسطوره ای   ه. زن فتنه گر. در یک بیان کلی و با توجه به مباحث مطرح شده در هر مورد، می توان گفت که در عمق ذهنیت شاعر، تحرک و تغییر اساسی در مورد زنان صورت نپذیرفته است و نگاه او که در سایر وجوه انسانی بسیار پیشرفته و روشن نگر است، در این مورد خاص عقب مانده و واپس گرا تلقی می شود.

در این مقاله سعی می شود که شعر بیدل و نیما - دو گوینده بزرگ از دو عصر ادبی- از جهت صور خیال شاعرانه مورد بررسی و مداقه قرار گیرد. چون برخی محققان را نظر بر آن است که صور خیال شاعران شعر نو برخاسته از تخیلات شاعران سبک هندی است و تحقیقات متعددی در این خصوص به عمل آورده اند. در این مقاله یازده محور برای بررسی صور خیال بیدل و نیما گزینش گردید و سعی شد میزان متناسبی از شعر دو شاعر انتخاب شود و با روشهای آماری درباره موضوع بروشنی بحث گردد.

از دیر زمان در شعر فارسی توجه به وزن و موسیقی شعر مطرح بوده است، به گونه ای که عروض و قافیه را به عنوان دو عنصر اصلی ساختمان شعر به حساب آورده اند. هدف از این مقاله ارایه روشی منسجم در نقد علمی وزن شعر فارسی است. آنچه در نقد موسیقایی مورد عنایت است، توجه به رویکردهای دیگر نقد ادبی در کنار وزن شعر است که می تواند در نقد علمی مورد نظر قرار بگیرد؛ به عبارتی مسائلی چون سبک شناسی وزن شعر؛ روان شناسی وزن؛ تقد نوعی و وزن؛ زبانشناسی و وزن و... تاکید بر شعر خاقانی و اعمال نظریات انتقادی، چاشنی مطالب انتقادی است. زیبایی شناسی اوزان شعر خاقانی همراه با ملاحظات آماری 50 قصیده و... از مهمترین بحث هایی است که در دیوان خاقانی مورد مطالعه قرار گرفته است و نتایج تحلیلی آن در این مقاله آمده است.

در این نوشته تلاش شده است تا گوشه هایی از زندگی و شخصیت ادبی سید صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر حسینی، نویسنده زبده التواریخ شناسایی شود. اطلاعات به دست آمده از منابعی که می توانست به این جستجو کمک نماید گویای آن است که وی یکی از عمال دولت خوارزمشاهیان بوده و شغل استیفای (اخذ مالیات) نیشابور را به عهده داشته، اما سرانجام از کار دیوانی کناره گرفته و به تالیف آثار خود پرداخته است. از جمله تالیفات وی کتاب «زبده التواریخ» و «شرح اعلام نهج البلاغه» را می توان نام برد. کتاب دیگری نیز به نام «تاریخ اسکندر» دارد که وقایع و رویدادهای زمان سلطان محمد خوارزمشاه، ملقب به «اسکندر ثانی» را در آن بیان کرده است و فعلا اثری از آن در دست نیست.

در این مقاله داستان "فارسی شکر است" نوشته محمدعلی جمالزاده از دید تکنیک های داستان نویسی بررسی شده است. بررسی عوامل داستانی درونمایه، طرح، زاویه دید و شخصیت پردازی و چگونگی برخورد جمالزاده به عنوان اولین داستان نویس معاصر به این عوامل و میزان موفقیت وی در نوشتن داستانی با معیارهای فنون داستان نویسی مدرن، هدف نهایی این مقاله را تشکیل می دهد.

در این نوشتار بر آنیم تا نقش سه عنصر مهم و اصلی در سپاه عصر اموی و عصر عباسی را بررسی و تجزیه و تحلیل کنیم. عرب، نخستین عنصری است که با پذیرش اسلام، هسته اولیه سپاه را بنیان نهاد و بعنوان تنها عنصر نظامی در عصر رسول خدا (ص) و خلفای راشدین با قبایل متعدد و شعب متفرق خود به دفاع از دین، مقابله با فتنه پرداخت و گسترش اسلام در خارج از مرزهای جزیره العرب را پشتیبانی کرد. اگر چه در عصر اموی و بویژه عباسی، سپاه از انحصار عرب بعنوان تنها عنصر خارج گشت، اما باز برغم حضور ملیتها و عناصر نژادی دیگر باز هم عنصر عرب، نقش مهم و کلیدی در امور نظامی را داشت؛ البته دوران معتصم را باید مستثنی ساخت. در میان این عناصر جدید، مهمترین آنان ایرانیان و ترکان بودند. ایرانیان بلحاظ کمی و کیفی در بخش عمده ای از عصر اموی و عباسی با حضور خود در عرصه نظامی گری، رقیبی جدی و مهم برای عنصر عرب گشتند. اما در برهه ای از دوران عباسی یعنی خلافت معتصم، وقتی اعتماد این خلیفه به دلایلی از آن دو قطب و عنصر مقتدر نظامی دستگاه خلافت سلب گردید، عنصر جدیدی با نام مشارقه یا ترکان وارد صحنه شدند. در این دوران به یکه تازی های عرب و ایرانی پایان داده شد و ترکان، بدون رقیب جدی بر تمام امور و شئون خلافت بویژه امور نظامی و سپاه مستولی شدند. اگر چه این دوران، کوتاه بود اما تاثیرات مهمی از خود برجا گذاشت که مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

در ترجمه و تفسیر قرآن کریم، مهمتر از همه چیز، اطمینان یافتن از نقل درست و بی کم و کاست آیات وحی است. اهمیت این موضوع تا جایی است که از دیرباز، مفسرین و دانشمندان علوم قرآنی کوشیده اند تا اختلاف قرائتها را ضبط کنند و راه را بر هر گونه دخل و تصرف نابجا در آیات وحی فروبندند. در تفسیر کشف الاسرار میبدی که به سال 1331، با همت و پشتکار مرحوم علی اصغر حکمت تصحیح گردیده، برغم همه کوششهای ستودنی آن زنده یاد و همکاران وی اشتباهات چشمگیری دیده می شود. با اینکه این اثر، طی سالیان گذشته بارها تجدید چاپ شده است، متاسفانه غبار لغزشها بر چهره گرانبهای این تفسیر فرو مانده است. نگارنده در این مختصر، تنها نمونه هایی از اشتباهات و لغزشها را با عناوین زیر بر شمرده و سپس با استفاده از معجم الفاظ قرآنی و نص صریح قرآن کریم، صورت صحیح آنها را با ذکر آیه و سوره بیان داشته است. 1. درهم آمیختگی آیات 2. افزودن کلماتی به نص آیه و یا کاستن از آن 3. لغزشهای اعرابی و چاپی.

در طول تاریخ، در منابع مختلف زرتشتی و غیرزرتشتی، ایرانی و غیرایرانی، زرتشتیان ایران از سوی خود و دیگران، به نامها و عناوین گوناگونی، نامیده شده اند. هدف از نگارش این مقاله بررسی و نمایاندن روند تاریخی این نامها، با بارهای معنایی و ارزشی متفاوت آنها در سیر زمان است که بگونه ای ضمنی و میزان شناخت جامعه اکثریت و تعامل دو جامعه اقلیت و اکثریت را در رسیدن به یک نام مشترک باز می نمایاند.

در این مقاله سعی شده است مضامین مشترک بین آثار سعدی و کتاب قابوسنامه عنصرالمعالی استخراج گردد. ضرورت این مقایسه بدان جهت بوده است که معمولا در میان بسیاری از خوانندگان آثار سعدی گمان بر آن بوده و هست که شیخ اجل این مسایل و گفتارها را خود مطرح کرده و به قول وی: کهن خرقه خویش پیراستن                           به از جامه عاریت خواستن در این مقایسه بخشهایی از مشترکات آثار این دو سخنور بزرگ که از جهت معنایی و در بسیاری موارد لفظی به هم نزدیک بودند، در برابر هم قرار گرفته اند اما قبل از این کار برای نشان دادن دشواری کار شمه ای در باب فاصله زمانی مربوط به این دو سخنور و ضمنا هنر بیانی سعدی که می تواند رد پای هر نوع مضمون گیری یا به قولی تاثیرپذیری را گم نماید بیان شده است و در پایان مقدمه هم ضرورتی پیش آمد و چند عبارتی از کتاب قابوسنامه با عباراتی مشابه از کتاب دیگری مربوط به روزگار پیش از عنصرالمعالی مقایسه گردید تا به میزان تاثیرپذیری عنصرالمعالی از پیشینیان خود نیز اشاره ای شده باشد.

برجستگی اقبال لاهوری، در پی جویی دگرگونی (ذهنی- روانی) ملت هاست. اقبال عمل اجتماعی را به عمل فیزیکی محدود نکرد. در سیر زندگی او دیده نشده است که برای استقلال سیاسی ملت خود، به سلاح تکیه کند ولی تفکر روشنگرانه او و ایجاد فرهنگ جدیدی مبتنی بر خودی و خودآگاهی و خودباوری در تشکیلات انجمن "اتحاد اسلام" توانست راه جدیدی را پیش پای مسلمانان مشرق زمین قرار دهد. رویکرد نسل جدید، اقبال لاهوری را در ادبیات سیاسی و فرهنگی روزگار ما، جاودانه کرد.یادکرد اقبال از علی (ع)، موضوع اصلی این مقاله است. این یاد کرد، خشک و بی روح نیست و به همین دلیل، نگاهی ماورای جانبداری و علاقه مقدس مآبانه مذهبی را، می توان در نگرش اقبال مشاهده کرد. یکی از درون مایه های سخن اقبال لاهوری درباره علی (ع)، آن است که "حیدری بودن" را معادل گردانیدن آفتاب از خاور به باختر تصور کرده است و محور عالم را در حیات می بیند، نه در مرگ. در نتیجه، راز درک و فهم علی و نام و نشانش، دانایی به رمز حیات است نه باورمندی به مرگ:                             هر که دانای رموز زندگی است                   سر اسمای علی داند که کیست