علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز
سال:1384 | دوره:22 | شماره:1 (پیاپی 42)( ویژه نامه زبان و ادبیات فارسی) |تعداد مقالات:16

نهج البلاغه به عنوان گزیده ای از سخنان امیرالمومنین امام علی بن ابی طالب (ع)، از همان روز نسیت پدیدار شدن، تاثیری ژرف بر فرهنگ وادبیات عربی و فارسی گذاشته است. شاعرانی مانند رودکی و فردوسی پیش از تالیف نهج البلاغه (سال 400 ھ)، از سخنان امیرالمومنین که در محیط های فرهنگی جهان اسلام شایع بوده، متاثر بوده اند.در این نوشتار، نخست علل و عوامل این تاثیرگذاری بررسی شده است، سپس نمونه هایی از اشعار و آثار نثری شاعران و نویسندگان فارسی، از رودکی تا فیض کاشانی ارایه شده است.

موضوع شهید وشهادت، درعرفان اسلامی، موضوعی است تازه و هنوزبه طور مستقل و جامع، درباره آن، تحقیقی صورت نگرفته است. با آن که در شریعت مقدس اسلام، جایگاه شهادت و شهید، به خوبی روشن و آشکار است و آیه و حدیث فراوانی دراین زمینه وجود دارد؛ اما در عرفان اسلامی تنها جمله هایی کوتاه، به صورت جسته و گریخته، در لابه لای متون عرفانی و کتاب های صوفیه یافت می شود که به مفهوم شهادت باز می گردد. در این مقاله، سعی بر آن است که پس از روشن کردن جایگاه شهادت و شهید درنگاه شریعت، به شناسایی و بررسی شهادت و شهید، در عرفان پرداخته شود وعامل های موثر در پدید آمدن شهادت در نگاه عرفان، مورد بررسی قرار گیرد.

قرن نهم در تاریخ ادب فارسی بسیار حائز اهمیت است. در این قرن، شاعران و نویسندگان زیادی به ظهور رسیدند و اشعار و نوشته های فراوانی را خلق کردند. از آن جا که این قرن مقدمه ای برای شروع سبک هندی و آغازصنعت سازی و مضمون پردازی فراوان و انتزاعی در ادب فارسی است، تنوع زبان و مضمون در آثار این دوره بسیار به چشم می خورد. شاعران این عصر، به انواع ادبی توجه خاصی مبذول داشتند و به خلق مضامین و انواعی پرداختند که برخی از آنها کمتر مورد نظر شعرای اعصار گذشته بود. از جمله انواعی که شاعران این دوره بدان روی آوردند، حمد و مدح و منقبت، مرثیه، شکواییه، شعر اطعمه و اشربه، معما، ماده تاریخ و داستان سرایی است. برخی از این انواع، از جمله شعر اطعمه و اشربه، ابتکار این دوره است و پیش از آن سابقه نداشته است و برخی دیگر در ادوار گذشته کم و بیش دیده شده و پس از آن نیز به کار رفته است. ابتکاراتی که در انواع شعر این دوره صورت گرفته، بیشتر مربوط به شعر شاعران شیراز است؛ بنابراین عنوان تحقیق در این مقاله، انواع ادبی در شعر شیرازعصر تیموری قرار داده شده تا به طور مشروح، به مهمترین انواع ادبی این دوره پرداخته شود.

دراین مقاله پس ازارائه تعاریف مفهومی و مقایسه ای ابعاد مختلف اندیشه، حوزه های متنوع اندیشه اجتماعی مولوی در سه مورد محور کلی طبقه بندی و تحلیل شواهد و قرائن هر یک از آن ها، از دفترهای شش گانه مثنوی ذکر شده است، طرح اجمالی مقاله حاضر به شرح زیر است:1.اندیشه اجتماعی در عرصه شناخت 1.1. تحلیل و مدارا1.2. نیرنگ شناسی1.3. بینش روان شناختی1.4.  کاربرد شناسی2. اندیشه اجتماعی درعرصه نقد اجتماعی2.1. نکوهش زراندوزان و چاپلوسان2.2. نقد ریاست و حکومت2.3. نقد مشورت با نااهلان3. تحلیل رفتارهای اجتماعی3.1. تحلیل وتعلیل کنش ها و گرایش ها3.2. آسیب شناسی قضاوت3.3. تحلیل تمثیلی گزافه گویی3.4. خرافه ستیزی (تحلیل و تاویل منطقی عملکرد انسان و انتساب صلاح و فساد نسان به خود وی و مردود دانستن انتساب فرافکنانه عملکرد انسان به بخت و اقبال وگردش روزگار)3.5. تحلیل عواقب و عقبات ظلم3.6. تحلیل ضرورت تقیه3.7. تحلیل رفتارهای غریزی انسان3.8. تحلیل تکفیر3.9. تحلیل ناسپاسی مردم

ادبیات، گسترده ترین افق فرهنگی است که درخلال گزارش های آن، می توان مولفه های اصلی هویت را ازسرنوشت انسان در اجتماع که همچون کارکردهای معین به ظهور می رسد، باز شناخت. مولفه های پربسامد هویت ایرانی، خصایص اصلی وبن مایه های فرهنگی ایرانی، در انواع ادبی با ساختارهای متفاوت، ظهوری مشابه دارند.دراین مقاله، پس از بازشناسی و بررسی مفهوم ایران و ایرانی، از طریق بررسی ادب پارسی تا حمله مغول، کوشش شده است تا پربسامدترین مولفه های فرهنگی هویت ایرانی جستجو و از طریق نمونه های بارز آن معرفی گردند.

این مقاله، یکی از صور خیال شاعرانه، یعنی تشبیه تفضیل را، در شعر عماد فقیه کرمانی، بررسی می کند؛ در آغاز، به جایگاه و ارزش تشبیه، در نقد بلاغی می پردازد، آن گاه به شیوه های نوسازی تشبیه اشاره می کند و یکی از مهمترین آنها را، تفضیل می داند. تشبیه تفضیل درشعر عماد، از لحاظ کمی، با سه تن از شاعران سبک خراسانی مقایسه می شود؛ به ویژگی های تشبیه تفضیل در شعر عماد اشاره و سازگاری این شگرد بیانی با محتوای عرفانی شعر عماد یادآوری می شود افزونی تشبیه تفضیل در بیت هایی که به صامت« ت» ختم می شود، گزاره دیگر بررسی مقاله است. همه این بررسی ها با انتخاب نمونه ای 10 و 20 درصدی از شعر عماد تحقق می یابد. سخن آخر آن که افزونی و شمار گسترده تشبیه تفضیل در شعر عماد، به عنوان شاعری در محدوده سبک عراقی، می تواند یکی از ویژگی های سبکی شعر عماد فقیه را، از دیدگاه صور خیال شاعرانه رقم زند.

در این مقاله به بررسی « مضامین» رایج در شعر برخی از شاعران قرن نهم پرداخته ایم. از آن جا که مضامین شعر قرن نهم، از گستردگی و تنوع ویژه ای برخوردارند؛ از میان آنها ده مضمون رایج تر از جمله: منقبت، مدح، عرفان، عشق مجازی، خدا، غم، فراق، بی اعتباری دنیا و اغتنام فرصت را انتخاب کرده و در باب آنها، به جستجو در دیوان های شاعران برجسته قرن نهم، از قبیل: جامی، شاه نعمت اله ولی، هلالی جغتایی، اهلی شیرازی، بابا فغانی شیرازی، قاسم انوار، انسی و کاتبی پرداخته ایم.ترتیب ذکر مضامین براساس فراوانی و شیوع آنها می باشد و در هر مورد، به مقایسه و ذکر تفاوت های ساختاری و معنایی این مضمون ها در قرن نهم با سایر دوره ها پرداخته و قالب های رایج هر مضمون را ذکر کرده و سپس به ذکر نمونه هایی از شعرهایی که درآن ها از این مضامین سخن رفته، مبادرت نموده ایم.در پایان، به نتیجه گیری و ارائه نموداری از کمیت این مضامین، درشعر قرن نهم پرداخته ایم.

در این مقاله، تمام قالبهای شعر فروغ فرخزاد، مورد بررسی قرار گرفته است. اگر سه عنصر وزن، قافیه، و شیوه نوشتاری را، عناصر موثر در به وجود آمدن قالب های شعر بدانیم، قالب های موجود در پنج مجموعه شعر او را، می توانیم به قالبهای: نیمه سنتی، چهار پاره نو،(عامی- آهنگی) نیمایی و نیمایی نو(سبک شخصی فروغ) تقسیم نماییم. عنوان های (عامی – آهنگی) و نیمایی نو (سبک شخصی فروغ)، عناوینی است که با توجه به شکل اشعار، به بعضی از اشعار فروغ فرخزاد نسبت داده شده است. بحث محوری این مقاله، درباره قالب نیمایی نو( سبک شخصی فروغ) است که ضمن نقد و رد نظر بعضی صاحب نظران، نظریه جدیدی ارائه گردیده و نوعی آشنایی زدایی، نسبت به قالب نیمایی، برای نزدیک شدن شعر به طبیعت نثر که در این اشعار وجود دارد، نشان داده شده است.

در پژوهش حاضرکوشش شده، تصویر و جایگاه زن در داستان های عامیانه «سمک عیار» و «داراب نامه» بررسی و تحلیل شود. این پروهش تاکید دارد: زن در داستان های عامیانه، برخلاف اشعار و آثار کلاسیک، حضوری موثر و سازنده دارد و در عین این که در اندیشه ورزی، حکومت، پهلوانی، عیاری و عشق، حضوری تاثیرگذار دارد. گاه در پاره ای موارد، مورد توهین قرارمی گیرد و حضورش نادیده انگاشته می شود. چون داستان های عامیانه، متعلق به عامه مردم هستند، زنان این داستان ها مانند زنان در طبقات فرودین جامعه، حضوری گسترده تر از زنان اشراف دارند. به طور کلی حضور زن در این داستان ها به واقعیت نزدیک است و تصویری به نسبت واقع بینانه از چهره وی نمایانده می شود. به عبارت دیگر نه چهره کاملا مثبت دارد و نه کاملا منفی.

هدف این مقاله، بررسی و بیان منابع و قواعدی است که اهل عرفان و حکمت و معبران، درتاویل و تعبیر رویا از آنها استفاده می کردند. اگر رویا را به یک متن تاویل پذیر تشبیه کنیم، دریافت می شود که خوابگزاران قدیم، در تاویل این متن، هم به عبارات متن یا نمادها، هم به احوال نویسنده متن و هم به اوضاع تاریخی و شرایط اجتماعی وی نظر داشتند. به سخنی دیگر، خوابگزاران قدما برسه پایه قرار داشت: نمادهای رویا، احوال بیننده رویا و شرایط زمان و مکانی ای که رویا در آن دیده شده است.خوابگزاران قدیم در تعبیر و تاویل نمادهای رویا، به منابع و ماخذی استناد می جستند؛ قرآن مجید و احادیث و امثال، از مهمترین منابع آنان در تعبیر رویا بود. یافتن تناسب های میان نمادها و معنی آنها، از طریق عقل یا دل نیز از راه های پی بردن به مفهوم و معنی صور ظاهر شده در رویا، بود. توجه به احوال بیننده رویا نیز در تاویل و تعبیر نقش به سزایی داشت. از این رو، دین، زبان و حرفه رویا بین، به هنگام تعبیر، مورد سوال قرارمی گرفت. به جز توجه به احوال شخصی که خواب دیده است، زمان و مکان دیدن رویا، در تعبیر و تاویل نقش مهمی ایفا می کرد.در این مقاله، ضمن بررسی و تحلیل منابع و قواعد رویا ازدیدگاه قدما، نظریه های روانکاوان معاصر نیز در پاره ای موارد، نقل شده است.

کاربرد عددها در باورهای مردم، جایگاه خاصی دارد؛ به گونه ای که بعضی از آنها را، مقدس و برخی را شوم می پندارند.عدد سه یکی از عددهایی است که در اعتقاد مردم مقدس بوده و در آیین ها به آن توجه خاصی شده است؛ اما اندیشه وران درباره اعتقادات مربوط به این عدد سخنی نگفته اند.در این مقاله که با عنوان «جایگاه عدد سه در فرهنگ و آیین های باستانی ایرانیان» تهیه گردیده است نگارنده درباره ارزش عدد سه در فرهنگ و آیین مردم ایران زمین تحقیق کرده و سعی کرده است که شواهد معتبر از منابع مهم فرهنگی ایرانیان را برای اثبات تقدس این عدد ذکر کند.

«از خود بیگانگی»، به معنی دورشدن از اصل خویش، موضوعی است که در دوران های مختلف، مورد توجه دانشمندان بوده است؛ اما در عضر جدید و درجامعه صنعتی، به شکل تازه ای ظهور کرد و چهره خویش را نمودار ساخت؛ به طوری که دانشمندان بزرگ جامعه شناس، درباره این پدیده هشدارها داده و جامعه را از آن بر حذر داشته اند.در جامعه شناسی «از خود بیگانگی»، درحوزه تقسیم فنی کار ( تکنولوژی)، از جنبه فردی و اجتماعی توجه صاحب نظران را به خود جلب کرده است؛ زیرا در این راستا، انسان یا نسبت به خود، بیگانه می شود یا نسبت به جامعه. در جوامع صنعتی، توکویل را اولین کسی دانسته اند که بدون ذکر « الیناسیون» به تبیین آن پرداخت. سپس مارکس، این دیدگاه ها را تکمیل کرد؛ البته برخی از این دانشمندان تنها از دیدگاه اقتصادی، به این موضوع نگریسته اند و میشل فوکو، آلن تورن و ملوین زیمن نیز دیدگاه های خویش را، در این باره تبیین کرده اند.در متون ادب فارسی نیز این موضوع، نه تنها از جنبه ظاهری؛ بلکه ازجهات مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. ناصرخسرو، یکی از اولین شاعرانی است که با مطرح کردن ارزش انسان و اهمیت او، با توجه به اوضاع اجتماعی، فرهنگی و سیاسی روزگار خود، درباره این بیگانگی، سخن می گوید و انسان ها را ازغفلت و بی خبری نسبت به جایگاه خویش، بر حذر می دارد. او گرفتار شدن انسان را به زرق و برق های دنیوی و اسارت در چنگال دیو، دور شدن ازمقام خود می داند و کفتاروارگی را رمز بزرگ غفلت می شمارد.

آتش یکی از عناصر بنیادی، در تکوین هستی و در جهان مادی به شمارمی آید. با رویکرد به ارزش و اهمیت آن در زندگی بشر، از دوره های باستان تاکنون، روایت های اعتقادی و آیینی زیادی را نقل کرده اند. روایت هایی که واقعیت های زندگی را در دوره باستان تشکیل می دادند؛ ولی بعدها به صورت نمادهایی در دوره های پسین در آمدند. رهیافت به نمود و نمادیندگی آتش در اسطوره ها و بازتاب آن، در متون اساطیری و حماسی ایران، اوستا و شاهنامه فردوسی، هدف این جستار است.همانگونه که در متن اشاره خواهد شد، «آتش» از دیدگاه روان شناسی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ البته تفسیر این نماد در اسطوره ها و رویا، بیشتر بر مبنای روان شناسی فروید صورت گرفته است.از گونه های آتش در اوستا، می توان از«آتش آیینی»، «آتش نابودکننده (رستاخیز)» و «آتش آزمون» نام برد. ازآن جایی که اسطوره های ملت ها، در پیوند با یکدیگراند، به تبار مشترک آنها بر می گردد، اسطوره آتش نیز در گذار خود از ملتی به ملتی دیگر، به ویژه، هند و ایران، دچار همسانی و دگرسانی هایی شده است. آتش در متون اوستا کانون مناسک و نیایش ها است. ایزد آتش و آتش بهرام دارای ارزش و اهمیت بیشتری است. شاهنامه فردوسی که پی گیر مفاهیم آتش از دوره باستان و مزدیسنان است، گونه های آتش، به ویژه آتش آزمون، آتشی که برای سیاوش برافروخته شد، در آن نمود بیشتری دارد. روی هم رفته، این متن در بردارنده باورهای آیینی در پیوند با آتش است. سخن آخر این که ریشه این باورمندی ها را، در نقش ارزش آتش در زندگی بشر، و در تفکر انسان دوران اسطوره ای براساس و بنیاد خیال، باید دانست.

این مقاله، به بررسی آثار داستانی صادق چوبک، از جهت عوامل فنی داستانی، مانند طرح، شخصیت، گفت وگو و... اختصاص دارد. هدف اصلی آن است تا شیوه برخورد، چوبک، به عنوان یکی از تواناترین نویسندگان داستان کوتاه، با عوامل مدرن داستان نویسی شناخته و ازاین رهگذر، سبک نویسندگی وی نیز مشخص شود. میزان تاثیر مکتب ادبی ناتورالیسم و نیز نهضت مدرنیسم، بر شیوه داستان نویسی چوبک، از دیگر اهداف این مقاله است.

در ادبیات فارسی کهن، ادبیات نمایشی به عنوا ن یک نوع مستقل ادبی وجود ندارد؛ ولی جنبه های نمایشی در دیگر انواع ادبی، به چشم می خورد. در مقاله حاضر، نخست تعریف نمایش و سپس وجوه تمایزآن ازادبیات، براساس مفهوم تماس در نظریه ارتباطی رومن یاکوبسن و به شیوه مباحث فلسفه ادبیات، ارائه شده است. آنگاه براساس نمونه های منظوم و منثور و بررسی ویژگی های نمایشی آنها، استدلال شده است. که زبان، خاصه در اشکال متکامل خود، به طور طبیعی تا حد زیادی جنبه نمایشی دارد. بر همین اساس، در پایان نتیجه گیری شده که اگر از این دیدگاه به آثار ادبی فارسی نگریسته شود، جنبه های نمایشی، نه تنها در ادبیات داستانی؛ بلکه حتی در ادبیات غنایی نیز دیده می شود.

هدف از این پژوهش، کاوشی در میزان و چگونگی شایست ها و نشایست ها، در دو حماسه ایران و یونان است. شاید منصفانه تر این باشد که ارزش ها و ضد ارزش های هر قومی در جغرافیا و تاریخ آن قوم واکاری و بررسی شود؛ اما از آن جا که مبنای شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها، مفاهیم انسانی و فرهنگ انسانی است؛ بیراه نیست اگر از فاصله سال ها و سده ها، اکنون به گذشته ها بنگریم و قضاوت کنیم و آنچه را در خدمت فرهنگ انسانی است، تحت عنوان شایست ها و ضد آن را با نام نشایست ها دسته بندی کنیم.این تلاش، برای شناخت شایست ها و نشایست های ایلیاد هومر و شاهنامه فردوسی است و برای این که انصاف را در فضای حماسی لحاظ کرده باشیم؛ به بخش پهلوانی شاهنامه توجه خاص داشته ایم. شیوه کار، براساس خوانش دقیق متن دو حماسه و گزینش نمونه هایی است که بتواند نمادی از کلیت آن حماسه ها باشد. از یافته های این پژوهش این است که نمونه های شایست ها در هر دو حماسه قابل توجهند؛ اگر چه در مقام مقایسه، میزان آن در ایلیاد کمتر است؛ ضمن این که باید به حجم کمتر ایلیاد نیز توجه کرد.