نامه انجمن جمعیت شناسی ایران
سال:1386 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:7

سرشماری های عمومی آمارها و اطلاعات گوناگونی عرضه می کنند که می توان از آن ها در پژوهش های جامعه شناختی بهره گرفت. این مقاله در پی آن است که با استفاده از جداول «وضع شغلی» و «گروههای عمده شغلی» در نشریات سرشماری های عمومی 1335 تا 1375 ساختار و تحولات قشربندی اجتماعی ایران را بررسی کند.در این تحقیق، پس از مروری بر نظریه های قشربندی اجتماعی، چارچوبی نظری به عنوان فضای اجتماعی ایران بر اساس سه بعد: سرمایه اقتصادی، سرمایه اجتماعی- فرهنگی و سرمایه سیاسی پیشنهاد شد. عاملان اجتماعی بر حسب سرجمع این سرمایه ها مکانی در این فضا اشغال می کنند، و افراد و گروه هایی که در آن فضا موقعیت یکسانی دارند قشرهای اجتماعی را تشکیل می دهند.با ترکیب دو جدول یاد شده و استفاده از ویژگی های این فضای اجتماعی، قشرهای بالا، متوسط سنتی، متوسط جدید و پایین و نسبت هر کدام در کل شاغلان در سرشماری های پنج گانه مشخص شد. مقایسه نتایج به دست آمده نشان می دهد که تحولات کمی و کیفی چشمگیری در ساختار قشربندی اجتماعی کشور در این دوره زمانی رخ داده است.

هر چند پیشرفت علم پزشکی، کشف داروهای جدید، فراگیر شدن تکنولوژی بهداشت عمومی و بهبود تولید مواد غذایی از مهم ترین عوامل کاهش مرگ و میر در اکثر کشورهای جهان بوده است ولی بر اساس مطالعات انجام شده، علل و عوامل موثر بر کاهش مرگ و میر در کشورهای مختلف و حتی در مناطق مختلف یک کشور به طور چشمگیری متفاوت بوده است. شاخص های مرگ و میر و به ویژه مرگ و میر نوزادان و اطفال از مهم ترین ملاک های ارزشیابی سطح توسعه یافتگی و نیز پی بردن به این گونه تفاوت ها در مناطق مختلف جهان محسوب می شود. این مقاله، پس از ارایه تصویری کلی از مبانی نظری، مروری گذرا بر روند تحولات جمعیت و مرگ و میر در مناطق مختلف دنیا و ایران دارد و سپس سطح مرگ و میر در گروه های سنی و جنسی مختلف شهر تهران را در سال 1384 برآورد می کند. در انتها تحولات اپیدمیولوژیکی شهر تهران را در فاصله دو مقطع زمانی 1354 و 1384 مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که سطح مرگ و میر در همه گروه های سنی و جنسی در سال 1384، در مقایسه با مطالعات گذشته، کاهش چشمگیری داشته و علل مرگ و میر نیز تغییر یافته است. در تحلیل نهایی، بر لزوم ترسیم دقیق چهره مرگ و میر در جامعه، برای ارزیابی برنامه های بهداشتی و برنامه ریزی در زمینه افزایش طول عمر و سلامت انسان ها تاکید شده است.

با وجود نقش مهمی که سقط جنین عمدی در حرکات جمعیتی دارد، حساسیت های خاص آن در بسیاری موارد مانع از بررسی معمول مساله شده است و استفاده از روش های غیرمستقیم در مطالعه آن را ضروری می سازد. پژوهش حاضر با استفاده از مدل تعیین کننده های بلافصل باروری و داده های پیمایش جمعیت و سلامت در جمهوری اسلامی ایران (DHS)، در راستای برآورد میزان های سقط عمدی کل و تاثیر نسبی بازدارندگی عوامل بلافصل روی باروری در کشور تلاش کرده است. برآوردها نشان می دهد هر زن ایرانی در طول دوره باروری خود و با فرض ثبات نسبی میزان های ویژه سقط عمدی زمان پژوهش، به طور متوسط در حدود 1.071 مورد را تجربه می کند که این میزان در مناطق شهری و در استان های با وضعیت اقتصادی و اجتماعی بالا، بیشتر بوده است. بر اساس یافته ها، استفاده از وسایل تنظیم خانواده با 59.3 درصد بیشترین تاثیر بازدارنده روی باروری را داشته است و دیرکرد یا عدم ازدواج با 21.2 درصد، سقط عمدی با 15.8 درصد و نازایی موقت با 3.8 درصد در رتبه های بعدی جای گرفته اند. در ادامه، برآوردهای انجام گرفته مورد بررسی و ارزیابی بیشتر قرار گرفته است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه عوامل اجتماعی و فرهنگی با نگرش مردان نسبت به مشارکت در برنامه های تنظیم خانواده انجام شده است. این مطالعه به شیوه پیمایشی و به وسیله پرسشنامه بر روی 383 نفر مرد متاهل 25 تا 50 ساله شهر شیراز صورت گرفته است. چارچوب نظری مورد استفاده در این بررسی نظریه کنش اجتماعی تالکوت پارسونز بوده است.یافته های این پژوهش در بخش توصیفی حاکی از آن است که نگرش پاسخگویان نسبت به مشارکت مردان در برنامه های تنظیم خانواده چندان مثبت نبوده است و متغیرهای واسط در این پژوهش مانند ترجیح جنسی، ارزش های دینی، نگرش های مرد سالارانه جنسیتی و ترس از عوارض وسایل جلوگیری، رابطه معنی داری با نگرش پاسخگویان داشته اند؛ هر چند که این متغیرها به عنوان عوامل فرهنگی در ارتباط معنی داری با متغیرهای اجتماعی قرار داشته اند. در مجموع نتایج این پژوهش بر نقش مردان در برنامه های تنظیم خانواده و متغیرهای فرهنگی موثر بر آن تاکید می کند.

این پژوهش در تلاش برای پاسخ به این سوال است که چرا تعداد زیادی از زنان علی رغم این که نیاز و حتی تصمیم به استفاده از روش های تنظیم خانواده دارند ولی، از این روش ها استفاده نمی کنند. این زنان که بین نیاز و نیات باروری با رفتار باروری آن ها تفاوت وجود دارد، به عنوان زنانی که دارای «نیاز برآورد نشده» در تنظیم خانواده هستند، شناخته می شوند.در پژوهش حاضر ابتدا به سیر تحول و شکل گیری مفهوم «نیاز برآورده نشده» تنظیم خانواده در مطالعات جمعیتی پرداخته شده و سپس تحولات این مفهوم و شیوه های محاسبه آن بر اساس بررسی های کلان جمعیتی مورد مداقه قرار گرفته است. قسمت بعدی پژوهش با استفاده از داده های بررسی جمعیتی و بهداشتی سال 1379 کشور به محاسبه نیاز برآورده نشده و بررسی عوامل موثر بر آن پرداخته است.نتایج پژوهش نشان می دهد که «نیاز برآورده نشده» در کشور نه تنها از نظر نسبت در بین استان ها و مناطق شهری و روستایی متفاوت است، بلکه از نظر عوامل تبیین کننده نیز تفاوت زیادی بین استان ها و مناطق شهری و روستایی مشاهده می شود. مدل نهایی تحقیق نشان می دهد که تحصیلات، سن ازدواج و بهره مندی از تسهیلات رفاهی، مهم ترین عواملی هستند که با در نظر گرفتن تاثیر سایر متغیرها معنادارند.

تجربه اقامت در یک محیط را می توان یکی از عوامل موثر بر تمایل به مهاجرت به آن محیط دانست. مطالعه این اثر بدون در نظر گرفتن سایر متغیرها امکان پذیر نیست. با توجه به سایر تعیین کننده های تمایل (تصمیم گیری) به مهاجرت و با استفاده از برخی نظریه های مهاجرت، مدل نظری تحقیق شکل گرفته است. برای ارزیابی مدل و شناخت تاثیر تجربه اقامتی در شهر تهران بر میزان تمایل به مهاجرت به این شهر، دانشجویان غیرتهرانی علوم انسانی دانشگاه های تهران، شیراز و مازندران انتخاب شده اند. با استفاده از روش پیمایش، تجزیه و تحلیل نهایی بر روی 371 دانشجو انجام گرفته است.نتایج نشان می دهد، داشتن تجربه اقامت در تهران یکی از متغیرهای تاثیرگذار بر تمایل به مهاجرت به این شهر است. در تحلیل دو متغیری، آزمون t، رابطه معنی داری بین تمایل به مهاجرت به تهران و تجربه اقامتی مشاهده شده است. اما در تحلیل چندمتغیری، تحلیل مسیر، تاثیر مستقیم تجربه اقامتی بر تمایل به مهاجرت معنی دار نشده و تجربه اقامتی با اثر 0.223 به طور غیرمستقیم و از طریق متغیرهای جاذبه مقصد، دافعه مبدا و شبکه مهاجرتی، تمایل به مهاجرت به تهران را تحت تاثیر قرار داده است. باتوجه به نتایج، نظریه های محرومیت نسبی، جاذبه و دافعه و شبکه مهاجرت برای تبیین اثر تجربه اقامتی بر میزان تمایل به مهاجرت به شهر تهران مناسب هستند.

ایران در نیم قرن اخیر به موازات تغییرات اساسی در ساختار اقتصادی- اجتماعی، حرکات مکانی جمعیتی متفاوتی را تجربه کرده است. مهاجرت کارگران برای کار در مراکز صنعتی و بخش غیررسمی بازار کار، حجم بزرگی از این حرکات مکانی جمعیت را به خود اختصاص داده است.مقاله حاضر نتیجه پژوهشی است در مورد کارگران مهاجر شهر تهران که تلاش کرده است برخی از ابعاد آسیب شناسانه متاثر از وضعیت مهاجرتی کارگران شاغل در بخش غیر رسمی را مورد بررسی قرار دهد. نتایج مطالعه نشان می دهد که مهاجران کارگر از پایگاه های اجتماعی پایین و عموما از استان های کمتر توسعه یافته به تهران مهاجرت کرده اند. این افراد از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و نیز ویژگی های جمعیتی در وضعیتی کاملا آسیب پذیر قرار دارند. شرایط نامساعد مهاجرتی و اشتغال نامنظم در بخش غیررسمی تاثیرات منفی زیادی سلامت روانی و اجتماعی آن ها بر جای گذاشته است. علاوه بر این، مطالعه نشان می دهد در افراد مورد مطالعه شاخص های رضایت شغلی، رضایت از زندگی، امید به آینده و وضعیت سلامتی در سطح بسیار پایینی قرار دارند.