اندیشه نوین دینی
سال:1398 | دوره:15 | شماره:57 |تعداد مقالات:11

چکیده فارسی: یکی از مسائل دشوار مبحث جبر و اختیار، چگونگی تفسیر نظریه «امرٌ بینَ الامرین» و جمع فاعلیت مطلقه الهی در صحنه نظام عالم با فاعلیت مختارانه انسان در افعال خویش است. ادله عقلی و وجدانی و نیز آیات قرآنی بر تأثیر هر دو یعنی خداوند و انسان در فعل اختیاری انسان گواهی می دهند. اما چگونگی تأثیر دو فاعل مختار در فعل واحد و پیچیدگی های فراوان مسئله، بسیاری از تقریرها و تمثیل های بسیط کلامی أمر بین الأمرین را با مشکل ناکارآمدی و نارسایی در تبیین مواجه ساخته است؛ به طوری که این قرائت ها در مواجهه با این مسئله، غالباً به سوی تفویض کشیده می شوند و از عهده تعیین و تبیین نقش حق تعالی در فعل اختیاری انسان برنمی آیند. در مقاله حاضر، بعد از تحلیل آیات مربوط به مسئله و شواهد نقلی نظریه امر بین الامرین، تفسیرهای متکلمان از این نظریه در هفت دسته کلی مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و میزان کارآیی آنها در پاسخ به مسئله فوق، ضعیف ارزیابی شده است. چکیده عربی: من القضایا العسیرة فی علم الکلام قضیة الجبر والاختیار، وکیفیة تفسیر نظریة «الأمر بین الأمرین» والتوفیق بین الفاعلیة الالهیة المطلقة فی مجال نظام العالم وبین الفاعلیة الاختیاریة للإنسان فی افعاله. الأدلة العقلیة والوجدانیة وکذلک الآیات القرآنیة تدلان على تأثیر کلا هذین المؤثرین؛ أی الله والإنسان فی الفعل الاختیاری للإنسان، غیر أن کیفیة تأثیر فاعلین مختارین فی فعل واحد، وما یکتنف هذه المسألة من تعقیدات کثیرة، جعل الکثیر من التقریرات والتمثیلات الکلامیة البسیطة للأمر بین الأمرین تواجه مشکلة عدم الکفایة فی التبیین، بحیث أن هذه القراءات عند التعاطی مع هذه المسألة، غالباً ما تنجرف صوب القول بالتفویض، وتبقى قاصرة عن النهوض بمهمة تعیین وتبیین دور الله تعالى فی الفعل الاختیاری للإنسان. فی هذا البحث، ومن بعد النظر فی الآیات القرآنیة ذات العلاقة بهذه المسألة والشواهد النقلیة فی نظریة الأمر بین الأمرین، جرى تقسیم تفاسیر المتکلمین حول هذا النظریة الى سبعة طوائف وأخضعت للنقاش والنقد، ووصفت کفایتها فی الإجابة عن القضیة المذکورة بالضعیفة.

چکیده فارسی: فخر رازی بر این باور است که حصول ایمان و یا کفر در انسان تنها به وسیله ایجاد مستقیم و بی واسطه خداوند است. به این دیدگاه، نظریه «خلق الایمان و الکفر» می گوییم. در این مقاله ابتدا مهم ترین ادله فخر رازی برای اثبات این نظریه، توسط نگارنده، به روش تحلیل محتوا و با استدلال های عقلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و معلوم شده است که هیچ یک از هفت دلیل او صحیح نیست. سپس تفسیرهایی که او تحت تأثیر این دیدگاه ارائه داده است، مورد نقد و بررسی قرارگرفته است. به این منظور کلیه آیاتی که وی تحت تأثیر این دیدگاه، برخلاف معنای ظاهری تفسیر کرده است، جمع آوری شده و با توجه به سایر آیات، لوازم و پیامدهای تفسیرهای رازی و معنای ظاهری الفاظ، صحت و سقم برداشت های او توسط نگارنده، معین شده و این نتیجه به دست آمده است که هیچ یک از دوازده تفسیر فخر رازی (که تحت تأثیر نظریه مذکور ارائه شده است) صحیح نیست. چکیده عربی: یعتقد الفخر الرازی أن حصول الایمان أو الکفر لدى الإنسان یأتی فقط عن طریق الایجاد المباشر من الله ومن غیر واسطة. هذا الرأی نُطلق علیه تسمیة نظریة «خلق الایمان والکفر». فی هذا البحث یطرح الکاتب ابتداءً أهمّ استدلالات الفخر الرازی لاثبات هذه النظریة، ثم یأتی من بعد ذلک على مناقشتها ونقدها بطریقة تحلیل المحتوى وباستدلالات عقلیة، لیخلص من خلال ذلک الى عدم صحّة أی من تلک الاستدلالات السبعة. وتبعاً لذلک یتوجه بالنقد الى التفسیرات التی طرحها الفخر الرازی تحت تأثیر هذا الرأی. وعلى اثر ذلک جُمعت کلّ الآیات التی فسرها تحت تأثیر هذا الرأی، وخلافاً لمعناها الظاهری. وفی ضوء ما تفید به معانی سائر الآیات، وما تستلزمه معطیات تفسیرات الرازی والمعنى الظاهری للألفاظ، بیّن الکاتب مدى صحّة وسقم تفسیراته، وکانت النتیجة التی توصل الیها هی عدم صواب أی من التفسیرات الاثنی عشر التی جاء بها الفخر الرازی (تحت تأثیر النظریة المذکورة).

چکیده فارسی: از آغازین سال های ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین های مسیحی نشین، موضع گیری متفاوتی نسبت به اسلام و به خصوص پیامبر (ص) گرفته شد و عمده این مواضع، قالب مقابله داشت. پس از قرن هفدهم میلادی، با ترجمه قرآن به زبان های اروپایی و پیدایش کرسی های زبان عربی، تا حدودی زمینه نگاه متعادل تر نسبت به زندگانی پیامبر (ص)، فراهم شد. اما پیدایش هژمونی استعمار در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، محققان جدیدی را به عرصه آورد که با وجود تجهیز به سلاح علم، انگیزه های استعماری دول خود را تأمین می کردند. ویلیام مویر، یکی از مهم ترین نمایندگان استعمار است که کتاب وی با عنوان زندگانی محومت، ازجمله منابع مورد استفاده اسلام شناسان محسوب می شود. در مقاله حاضر، پس از بیان نظریات مویر درباره وحی، با استفاده از استدلال های عقلانی و صحت سنجی روایات، بدان پاسخ داده شده است. نتایج نشان داد که مویر به گزینش روایات ساختگی روی آورده و با حذف برخی از روایات و برگرداندن معنای آن، تنها براساس پیش فرض ذهنی خود عمل کرده است. چکیده عربی: منذ السنوات الاولى لظهور الإسلام وانتشاره فی البلاد المسیحیة، برزت مواقف متباینة ازاء الإسلام، وازاء النبی (ص) على وجه الخصوص، وقد اتخذت معظم تلک المواقف، طابع المواجهة. من بعد القرن السابع المیلادی، وترجمة القرآن الى اللغات الاوربیة ونشوء مقاعد اللغة العربیة، توفرت الأرضیة الى حدّ ما لتکوین رؤیة أکثر اتزاناً ازاء حیاة النبی (ص)، بید أن الهجمة الاستعماریة التی استعرت فی القرن التاسع عشر وبدایة القرن العشرین، دفعت الى الساحة بباحثین جدد عملوا على توفیر الدوافع الاستعماریة لدولهم اضافة الى أنهم کانوا مجهزین بسلاح العلم. ولیم مویر، واحد من أبرز ممثلی الاستعمار، وکتابه الذی أصدره تحت عنوان حیاة محمّد، من المصادر التی اعتمدها المتخصصوم بدراسة الإسلام. فی هذا البحث، نعرض آراء مویر فی الوحی، ثم نردّ علیها استناداً الى استدلالات عقلیة وبطریقة قیاس صحّة الروایات. وقد کشفت النتائج التی توصل الیها هذا البحث أن مویر عمد الى اختیار الأحادیث الموضوعة وعمل بما تملیه علیه افتراضاته المسبقة وذلک بتنحیة بعض الروایات وتحریف معانیها.

چکیده فارسی: در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی تطبیقی بیان می کنیم که ابن سینا در نظام مابعدالطبیعی خود پیشرو الهیات فلسفی می باشد. وی با تحلیل عقلی وجود بما هو وجود، وجود واجب الوجود را اثبات می کند. سپس با تأمل در وجود واجب الوجود به اثبات صفات واجب و از تحلیل صفات واجب به اثبات افعال واجب الوجود می پردازد. با تکیه بر چنین رویکردی ضمن اینکه می توان الگوی فکری ابن سینا را در حوزه الهیات فلسفی مطرح کرد، به منتقدان فلسفه ابن سینا که وی را متکلم پنداشته یا فلسفه وی را صرفاً در چارچوب فلسفه ارسطو قرار می دهند، پاسخ داد. در آخر بررسی می شود که ابن سینا در سیر فلسفی خویش برای ارائه راه جدید در الهیات یعنی الهیات فلسفی تا چه اندازه مدیون فارابی است؟ و تا چه حدی در آرای خداشناختی هنری گنتی فیلسوف مسیحی قرن سیزدهم تأثیر گذاشته است؟ چکیده عربی: نبیّن فی هذا البحث الذی یعتمد الاسلوب التحلیلی المقارن أن قد اتّبع الإلهیات الفلسفیة فی نظام ما وراء الطبیعة. وبالتحلیل العقلی للوجود بما هو وجود، أثبت وجود واجب الوجود. ثم من خلال التأمل فی وجود واجب الوجود انتهى الى اثبات صفات الواجب وبتحلیله لصفات الواجب أثبت افعال واجب الوجود. بالاستناد الى مثل هذا التوجه یمکن طرح النموذج الفکری لابن سینا فی مجال الإلهیات الفلسفیة، والردّ على منتقدی فلسفته الذین صوّروه على أنه متکلم وأن فلسفته تصبّ تماماً فی اطار فلسفة ارسطو. ثم یبیّن البحث فی ختام الأمر مدى کان ابن سینا مدیناً للفارابی فی مسیرته الفلسفیة على طریق طرح منهج جدیدفی الالهیات؛ أی منهج الإلهیات الفلسفیة، والى أی مدى ً ترک تأثیراً فی الآراء اللاهوتیة للفیلسوف المسیحی هنری غنتی الذی عاش فی القرن الثالث عشر.

چکیده فارسی: آیه هفت سوره آل عمران از «دسته بندی کلان آیات قرآن به محکمات و متشابهات و علم به تأویل آنها» سخن گفته که مدلول آن مورد مناقشه مفسران و متکلمان بوده است. برخی از ایشان در اثر تفسیری که از واژه «متشابه» داشته اند، زبان قرآن را در بخش متشابهات آن، فهم ناپذیر یا رازآلوده خوانده اند. پژوهش حاضر به معناشناسی «متشابه» در آیه مذکور و بررسی دلالت آن بر فهم ناپذیری یا رازآلودگی زبان قرآن، از منظر ابن تیمیه و تأثیرپذیری وی از سلف ازجمله احمد بن حنبل می پردازد. ابن تیمیه از چهره های سرشناس و تأثیرگذار جهان اسلام است. برخی از جریان های معاصر چون سلفی گری و وهابیت تحت تأثیر تفکرات او قرار دارند که این خود مهم ترین دلیل برای بازخوانی و بررسی مبانی فکری و علمی ایشان است. گردآوری و جمع بندی دیدگاه ابن تیمیه از منابع دست اول و انسجام بخشی به آن در ساختاری نوین و نشان دادن تأثیرپذیری ابن تیمیه از احمد بن حنبل در دیدگاه خود از ویژگی های بارز این اثر می باشد. ابن تیمیه ضمن رد هرگونه رازآلودگی و وصف ناپذیری زبان قرآن در بخش متشابهات، دیدگاه های مذکور را برگرفته از عدم فهم صحیح واژه «متشابه» و خلط بین معانی «تأویل» می داند. چکیده عربی: قسّمت الآیة السابعة من سورة آل عمران، آیات القرآن بشکل عام الى محکمات ومتشابهات، وتحدّثت عن العلم بتأویلها»، وبقی مدلول هذه الآیة موضع جدل ونقاش بین المفسرین والمتکلمین. وقد وصف قسم منهم فی کتاباتهم التفسیریة فی ما یتعلق بکلمة ال«متشابه»، لغة القرآن فی باب المتشابهات بأنها ذات الغاز ورموز تستعصی على الفهم. یتناول هذا البحث باسلوب وصفی وتحلیلی، وبدلالة المتشابه فی الآیة المذکورة، وبحث دلالتها على عدم امکانیة الفهم، أو ما تتصف به لغة القرآن من ألغاز وغموض فی رأی ابن تیمیة وتأثره بعلماء السلف ومنهم احمد بن حنبل. ابن تیمیة من الوجوه المعروفة والمؤثرة فی العالم الإسلامی، حتى أن بعض التیارات المعاصرة کالسلفیة والوهابیة تأثرت بأفکاره. وهذا بحدّ ذاته أهمّ سبب یدعو الى اعادة قراءة وبحث متبنیّاته الفکریة والعلمیة. من أهم ما یتمیّز به هذا البحث جمع واستخلاص رأی ابن تیمیة من المصادر الأولیة وصیاغتها بنسق جدید واثبات تأثّر ابن تیمیة بأحمد بن حنبل فی آرائه. یرفض ابن تیمیة القول بأی نوع من الغموض وتعذّر الوصف فی لغة القرآن فی باب المتشابهات، ویؤکد أن مثل هذه الآراء تنطلق من عدم الفهم الصحیح لکلمة المتشابه، والخلط بین معانی التأویل.

چکیده فارسی: یکی از نظریات ارائه شده در پدیدارشناسی وحی، نظریه «رؤیاهای رسولانه» سروش است. این نظریه، وحی را گزارشات پیامبر از رؤیاهای وی می داند. پژوهش حاضر، این نظریه را از جهت توجیه و لوازم خودگفته نظریه پرداز، بدون پرداختن به دیگر لوازم و نتایج منفی آن، نقد و بررسی کرده است. به نظر می رسد مهم ترین اشکال نظریه، مربوط به مقام توجیه و ذکر دلایل ناکافی در اثبات مدعای اصلی آن یعنی رؤیاانگاری وحی است. این نظریه در مقام توجیه مرتکب مغالطات متعددی چون «خلط نسبت»، «دلیل نامربوط» و «تعمیم شتاب زده» شده است و جامعیت لازم را در رجوع به منابع و تحلیل ساختاری قرآن ندارد. علاوه بر اینکه با نظرات دیگر سروش، چون نظریه بسط تجربه نبوی در تعارض است. این نظریه نه تنها فواید برشمرده نظریه پرداز را ندارد؛ بلکه در عینِ نگشودنِ پیچیدگی های موجود در تفسیر قرآن، خود در غموضِ «تعبیر» افتاده است و نه تنها معضلات کلامی را حل نکرده است، بلکه معضلات جدیدتری چون چگونگی حجیت رؤیاهالای رسولانه ایجاد کرده است. چکیده عربی: من النظریات المطروحة فی التعرف على ظاهرة الوحی، نظریة «الرؤیا الرسولیة» التی طرحها عبد الکریم سروش. تدّعی هذه الاطروحة أن الوحی هو عبارة عن تقریر النبی لما شاهده فی عالم الرؤیا. هذا البحث، یسلط الضوء على هذه النظریة وینقدها من حیث مبرراتها ولوازمها التی طرحها المنَظّر، دون تناول تداعیاتها الاخرى وما یترتب علیها من نتائج سلبیة. یبدو أن أهم اشکال یمکن اثارته بوجه هذه النظریة، یتعلق بمقام توجیهها وایجاد المبررات لها، وعدم کفایة الأدلة القادرة على اثبات الادعاء الأساسی المطروح هنا وهو أن الوحی عبارة عن رؤیا. هذه النظریة فی مقام التوجیه وقعت فی مغالطات متعددة مثل «الخلط فی النسبة»، «والاتیان بدلیل لا صلة له بالموضوع»، و«التعمیم النتسرّع»، هذا اضافة الى افتقارها الى الجامعیة اللازمة فی الرجوع الى المصادر والتحلیل البنائی للقرآن. وفضلاً عن ذلک فهی تتعارض مع الطروحات الاخرى لسروش، مثل نظریة بسط التجربة النبویة. وهذه النظریة تخلو من الفوائد التی ذکرها لها المنَظّر؛ وفضلاً عن کلّ هذا وذاک فهی لا تحلّ شیئاً من التعقیدات الموجودة فی تفسیر القرآن، بل انها تزیده غموضاً فی «التعبیر» ولا تقدّم حلاً للمعضلات الکلامیة، وإنما اضافت معضلات جدیدة مثل کیفیة حجیّة الرؤیات الرسولیة.

چکیده فارسی: من مراتب التوحید الأفعالی، التوحید فی الحکم. فعند الرجوع الى المباحث العقلیة للحکماء المتقدمین، خاصّة الحکماء المسلمین، نجد فیها تعاریف متقاربة للحکومة البشریة وانواعها. الهدف من کتابة هذا البحث هو دراسة وتحلیل العلاقة بین هذین العنوانین فی رأی الفلسفة والکلام الإسلامی، مع طرح تعریف دقیق للعلاقة الحقیقیة والاعتباریة (أو المجازیة) بین التوحید فی الحکم والولایة (أو الحکومة) البشریة. فی هذا البحث تحدثنا بالتفصیل عن مکانة التوحید فی الحکم فی ضوء ما جاء فی مصادر الفلسفة والکلام الإسلامی، وتناولنا خلال ذلک أیضاً المسلمات االاعتقادیة فی الکلام الإسلامی؛ ولهذا فإن ما توصلنا الیه من مفهوم واقعی الحکومة البشریة هو أن العلاقة الأصیلة للحکومة مع الولایة البشریة أنها تقع فی طول التوحید فی الحکم، وهی علاقة مباشرة وأصیلة، وأن الحاکم البشری إن کان هو ذلک الحاکم الذی عیّنه الله تبارک وتعالى ، فالحکومة البشریة بالاصالة، مطابقة للواقع وتقع فی طوله، وإلا فهی حکومة غیر مطابقة للواقع بل هی حکومة زائفة. بشکل عام یبیّن هذا البحث أن الحکومة البشریة واحدة من شؤون التوحید فی الحکم ومن مستلزمات الاعتقاد بالتوحید فی هذا المجال. چکیده عربی: یکی از مراتب توحید افعالی، توحید در حاکمیت است. با رجوع به مباحث عقلی حکمای متقدم، علی الخصوص حکمای اسلامی، تعاریف نزدیک به هم از حکومت بشری و انواع آن به چشم می خورد. هدف از نگارش این مقاله تحلیل و بررسی رابطه این دو عنوان از منظر فلسفه و کلام اسلامی و ارائه تعریفی دقیق از رابطه حقیقی و اعتباری (مجازی) بین توحید در حاکمیت با ولایت (حکومت) بشری است. در این مقاله به تفصیلِ جایگاه توحید در حاکمیت با استخراج از منابع فلسفه و کلام اسلامی پرداختیم و مسلمات اعتقادی در کلام اسلامی را بررسی نمودیم؛ لذا مفهوم واقعی حکومت بشری را این گونه به دست آوردیم که رابطه اصیل حکومت و ولایت بشری در طول توحید در حاکمیت بوده و یک رابطه مستقیم و اصیل است و حاکم بشری اگر همان حاکمی باشد که واجب تعالی تعیین کرده است، حکومت بشری بالاصاله، مطابق با واقع و در طول آن قرار دارد. در غیراین صورت، حکومتی غیرمطابق با واقع و کاذب است. به طورکلی این مقاله مشخص می نماید که حکومت بشری یکی از شئونات توحید در حاکمیت و از لوازم موحّد بودن به این مقوله است.

چکیده فارسی: تحقیق حاضر درصدد است پارادوکس های وهابیت در خصوص چالش بزرگی که بین تحفظ به ظواهر و سیره سلف ازیک سو، و پذیرش پیشرفت های بی وقفه و اجتناب ناپذیر بشری از سوی دیگر، است را تبیین و شواهد این امر را ارائه دهد. پژوهش حاضر در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و در استنتاج از روش توصیفی تحلیلی بهره برده است. یافته ها حاکی از آن است که تناقض ها و ابهامات زیادی در بسیاری از جنبه های زندگی اجتماعی و فعالیت های اسلامی در عربستان وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از: تناقضات گذشته گرایی با گذشته زدایی، نگرش به جایگاه زن، نگرش به حجاب، برخورد با دستاوردهای تمدن جدید و مواجهه با انتخابات و دموکراسی. ماحصل پژوهش حاضر این است که منشأ همه این پارادوکس ها، واپس گرایی، انعطاف ناپذیری و عقل زدایی آیین وهابیت و تأکید بر نقل گرایی و مخالفت با مظاهر تمدن جدید و انکار تأویل است که بر نگرش و اصول فکری جریان سلفی گری حاکم است. چکیده عربی: یهتمّ هذا البحث بتبیین تناقضات الوهابیة فی مجال معضلة کبرى وهی التضاد بین التمسّک بظواهر وسیرة السلف من جهة، والأخذ بما تشهده الحیاة البشریة من تقدّم وتطوّر مضطرد، من جهة اخرى مع الإتیان بشواهد على هذا الأمر. اتبع هذا البحث المنهج المکتبی فی جمع المعلومات، کما اتبع المنهج الوصفی والتحلیلی فی الاستنتاج. تنمّ المعطیات عن وجود کثیر من التناقضات والغوامض فی الکثیر من من جوانب الحیاة الاجتماعیة والفعالیات الإسلامیة فی المملکة العربیة السعودیة، قسم منها عبارة عن: التناقضات بین الجنوح الى حیاة الماضی والمیل الى التخلص من الماضی، والنظرة الى مکانة المرأة، والنظرة الى الحجاب، والتعاطی مع معطیات المدنیة الحدیثة، والموقف من الانتخابات والعمل الدیمقراطی. وکانت النتیجة التی توصل الیها هذا البحث هی أن منشأ جمیع هذه التناقضات یعود الى رجعیة المذهب الوهابی وتزمّته وتصلّبه ورفضه للنزعة العقلیة، وتأکیده على النزعة النقلیة ومعارضته لمظاهر المدنیة الحدیثة، ورفضه للتأویل، وهو الاتجاه السائد على النظرة والاسس الفکریة لتیار جریان الاتجاه السَلَفی.

چکیده فارسی: نجات بشر یکی از دغدغه های مهم ادیان الهی است. با این وصف آیا نجات اخروی انسان، صرفاً وجه برون ذاتی دارد یا علاوه بر آن و حتی مقدم بر آن، دارای وجه درون ذاتی (فطری) هم می باشد؟ این مقاله درصدد است به روش توصیفی تحلیلی، ربط وثیق میان فطرت و نجات از نگاه ملاصدرا را تبیین کند. برای این منظور پس از بیان مختصر مفهوم فطرت و چیستی نجات، با ارائه چهار دلیل: 1. هم پوشانی امور فطری سرنوشت ساز با مؤلفه های نجات، 2. اصل تطابق و تفاهم عقل و شرع، 3. فطری بودن توحید و تقوی و عرضی بودن کفر و فسق در موجود انسانی، 4. خاستگاه مشترک نجات جویی و کمال طلبی انسان، به توجیه نحوه ابتناء آموزه نجات بر فطرت در اندیشه صدرا پرداخته شده است. ماحصل تحقیق حاضر این است که اگر نسل بشر به فطرت مستقیم و اصیل خود بازگشت نموده و از تشخیص عقل سلیم و گرایش قلب سلیم تبعیت کند، همین حداقل آموزه های فطرت می تواند دستمایه نجات او شود. چه، فطرت در ادبیات شیعه، به مثابه برنامه درون ذاتی نجات انسان (پیامبر باطنی) تلقی شده است. چکیده عربی: نجاة البشر واحدة من الهواجس المهمة التی تُعنى بها الأدیان الالهیة، وفی ضوء ذلک یتبادر الى الاذهان سؤال وهو هل النجاة الاخرویة للإنسان، لها وجه خارج عن ذاتها فحسب، أم هناک وجه آخر لها، بل وحتّى مقدم علیها وهو الوجه الباطنی الذاتی (أی الفطری)؟ یرمی هذا البحث الذی أُجری بالاسلوب الوصفی والتحلیلی، الى تبیین الترابط الوثیق بین الفطرة والنجاة من منظار الملا صدر الدین الشیرازی. ولأجل ذلک حاول من بعد بیان مقتضب حول مفهوم الفطرة وما هیة النجاة، توضیح کیفیة ارتکاز فکرة النجاة على الفطرة فی فکر الملا صدرا من خلال طرح أربعة أدلة على ذلک: 1. تداخل الامور الفطریة المصیریة مع مکونات النجاة وعناصرها، 2. مبدأ التطابق والتفاهم بین العقل والشرع، 3. فطریة التوحید والتقوى ، وعرضیة الکفر والفسق لدى بنی الإنسان، 4. المنطلق المشترک لکلّ من السعی الى النجاة وحبّ الکمال لدى الإنسان. وقد کانت حصیلة ما توصل الیه هذا البحث هی أنه لو عادت الأجیال البشریة الى فطرتها المباشرة والأصیلة، وسارت على النهج الذی یرسمه لها العقل السلیم ووفقاً لتوجهات القلب السلیم، یمکن لهذه التعالیم الفطرة على الأقل أن تکون مدعاة لنجاته؛ وذلک لأن الفطرة فی الأدبیات الشیعیة، بمثابة منهج فطری لنجاة الإنسان (کما تُسمى أیضاً بالنبی الباطنی).

چکیده فارسی: توسل به معنای واسطه قرار دادن شیءای، عملی و یا شخصی در پیشگاه خداوند، با هدف تقرّب به حضرت حق، دارای اقسامی است. ابن تیمیه ضمن پذیرش برخی از اقسام آن، توسل به ارواح اولیا را بدعت، شرک و غیرمشروع دانسته، و متوسلین به ارواح را محدورالدم معرفی می کند. ایشان، چون ازیک سو در حوزه کشف معارف دین، نقل گرای افراطی، و در حوزه معنی شناسی، ظاهرگرا هستند، و برای صحابه، تابعین و تابعین تابعین مرجعیت علمی قائلند، و از سوی دیگر برداشت نادرستی از مفهوم «توحید، شرک و عبادت» دارند، و به پیش فرض های سایر مسلمان ها توجه ندارند، ازاین رو برخلاف اکثریت مسلمان ها توسل به ارواح را غیرمشروع می دانند. در مقاله پیش رو با استفاده از روش اسنادی، تحلیلی به بررسی دیدگاه ایشان پرداخته شده، و براساس کاوش های صورت گرفته در منابع معتبر اهل سنت و شیعه مشروعیت توسل به ارواح اولیا ثابت شده است. چکیده عربی: التوسّل بمعنى جعل شیءٍ، أو عملٍ أو شخصٍ واسطة عند الله بهدف التقرّب الیه، یقع على عدّة أقسام. یقرّ ابن تیمیة بصحّة بعض أقسامه، ولکنه یرفض التوسل بأرواح الأولیاء ویعتبره بدعة وشرکاً وعملاً غیر مشروع، ویجیز هدرَ دم من یتوسلون بالأرواح. یلتزم ابن تیمیة فی مجال کشف معارف الدین بمنهج نقلی متطرف من جهة، ومن جهة اخرى یعتمد الظواهر فی مجال الدلالة، ویجعل للصحابة، والتابعین وتابعی التابعین مرجعیة علمیة، ومن جانب آخر یحمل فهماً مغلوطاً لمفاهیم «التوحید، والشرک، والعبادة»، ولا یعیر أهمیة للافتراضات المسبقة لدى سائر المسلمین، وهذا هو ما دفع به الى اتخاذ موقف مغایر لأکثریة المسلمین فی النظر الى التوسل بالأرواح على أنه غیر مشروع. نعتمد فی هذا البحث الاسلوب التوثیقی والتحلیلی لتسلیط الضوء على رأیه فی هذا المجال، وأثبتنا بما أجریناه من بحوث فی المصادر المعتبرة لأهل السُنّة والشیعة، مشروعیة التوسل بأرواح الأولیاء.

چکیده فارسی: پوزیتیویسم، در دو چهره کنتی و منطقی، مدعی انحصار معرفت به امور محسوس و موهوم یا بی معنا بودن مفاهیم و گزاره های متعلق به امور متافیزیکی اعم از فلسفی، دینی و اخلاقی است. این مکتب در فرایند و ابعاد معرفت بشری از پاسخگویی به منشأ تصورات، منشأ تصدیقات و قلمرو معرفت ناتوان بوده و راه به شکاکیت می برد؛ اما حکمت صدرایی با دقت های عقلی عمیق بر مفهوم معرفت، علاوه بر ارائه معیار قاطع در تعریف معرفت، ملاک تقسیم آن به حضوری و حصولی، احکام معرفتهای تصوری و تصدیقی را تبیین کرده است. براساس این مکتب، معرفت های تصوری و تصدیقی هم منشأ حسی و هم منشأ فراحسی دارند و به تبع این، مفاهیم و گزاره های فراحسی، ازجمله معرفتهای دینی و اخلاقی، قابل درک، تبیین و اثبات صدق می باشند. پژوهش حاضر براساس آراء موجود در منابع دو مکتب، محورهای یادشده را در دیدگاه دو مکتب بررسی و در نهایت معناداری، ارزش و عقلانیت معرفتهای دینی و فراحسی را در حکمت صدرایی ارائه کرده است. چکیده عربی: الوضعیة، بوجهیها الکانتی والمنطقی، تدعی انحصار المعرفة بالامور الحسیة والوهمیة، أو انعدام معنى المفاهیم والقضایا المتعلقة بالامور المیتافیزیقیة بما فیها الفلسفیة، والدینیة، والأخلاقیة. ففی ما یتعلق بعملیة وابعاد المعرفة البشریة، تعجز هذه المدرسة عن الإجابة عما یُثار من أسئلة حول منشأ التصورات، ومنشأ التصدیقات، ومجال المعرفة، وتنتقل بالموضوع الى طریق التشکیک. هذا فی حین أن الحکمة الصدرائیة تعمل من خلال التزام الدقة العقلیة العمیقة بمفهوم المعرفة، طرح معیار قاطع لتعریف المعرفة، وبیان ملاک تقسیمها الى حضوریة وحصولیة، وتقسیم احکام المعترف الى تصوریة وتصدیقیة. واستناداً الى ما تذهب الیه هذه المدرسة، فإن المعارف التصوریة والتصدیقیة ذات منشأ حسّی من جهة ومنشأ وراء حسّی من جهة اخرى؛ و تبعاً لذلک، فإن المفاهیم والقضایا الوراء الحسیة، ومنها المعارف الدینیة والأخلاقیة، یمکن ادراکها وتبیینها واثبات صدقها. یتناول هذا البحث استناداً الى الآراء الموجودة فی مصادر هاتین المدرستین، دراسة المحاور المذکورة فی رأی کلا المدرسة، لیطرح فی نهایة الأمر دلالة، وقیمة وعقلانیة المعارف الدینیة وما وراء الحسیة فی الحکمة الصدرائیة.