دانش سیاسی
سال:1388 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:8

کشور ها در سیاست خارجی خود با بهره گیری از ظرفیت های اقتصادی و انرژی ملی و در چارچوب دیپلماسی انرژی، راهبرد نوین رشد و توسعه اقتصادی و تامین منافع و امنیت ملی را در پیش گرفته اند. اما نارسایی و عدم کفایت در جهت گیری های اقتصادی سیاست خارجی جمهوری اسلامی، سبب شده است تا در ادبیات علمی و دانشگاهی کشور با وجود آثاری در حوزه اقتصاد سیاسی انرژی، به وجوه ارتباط بخش انرژی و سیاست خارجی توجه چندانی صورت نگیرد. با این وصف، مقاله حاضر در صدد است تا در آسیب شناسی رابطه دو حوزه تصریح شده سیاست خارجی و انرژی، از منظری دیگر به بازنمایی اهمیت آن ها و اهمیت توامان ساختن کارکردهایی که تاکنون به صورت منفرد مورد ملاحظه قرار می گرفتند، بپردازد. پیرو چنین ملاحظاتی، برای ایران به عنوان کشوری که دارای ذخایر عظیم نفت و گاز در درون مرزهای ملی و پیرامون آن است، دیپلماسی انرژی ابزاری برای بیشینه ساختن دستاورد ها از نظام اقتصاد سیاسی جهانی محسوب می شود. این در حالی است که غالبا در خط مشی خارجی ایران، نگاه اقتصادی از موضوعیت کمتری نسبت به ملاحظات سیاسی برخوردار بوده است. درنتیجه، غلبه نگاه بازرگانی در موضوع انرژی که از عدم لحاظ شدن نگاه بلند مدت و راهبردی به مسایل بخش انرژی در رویکرد خارجی، دیپلماسی انرژی، حکایت می کند، بیانگر این است که ایجاد تحول در شرایط عمومی بازیگری منطقه ای و بین المللی کشور نیازمند مدنظر داشتن راهبردهای بلندمدت بخشی و ازجمله برای سیاست خارجی است. در این مقاله ضمن ارایه تعریفی از دیپلماسی انرژی و تبیین عرصه آن، به رابطه دیپلماسی انرژی با منافع ملی و اهداف جمهوری اسلامی ایران و موانع دستیابی جمهوری اسلامی ایران به الگوی جدید پرداخته شده است.

با توجه به اهمیت حکومت در اداره جوامع بشری، به ویژه از نگاه مکتب اسلام، و نیز نقشی که پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)، به مثابه برترین الگو از منظر قرآن، در توجه به حکومت دارد، آگاهی از اندیشه های ایشان در این خصوص می تواند در تعیین سرنوشت امروز جوامع بشری موثر و تعیین کننده واقع گردد. حضرت محمد (ص) پیامبری است که با تکیه بر وحی الهی و اصل اساسی فطرت انسانی، حکومت را به عنوان ضرورتی حیاتی که ضامن مصالح و حقوق انسان هاست، مطرح کرده و در تبیین آن بر مفهوم «رعایت» تکیه نموده است. ازاین رو، در این نوشتار ما به اختصار به بررسی چیستی حکومت با توجه به مفهوم رعایت از دیدگاه این پیامبر بزرگ (ص) می پردازیم. بر این اساس، پرسش اساسی این نوشتار این است که پیامبر اسلام (ص) چه تعبیری از «حکومت» ارایه کرده است و آن را چه می داند؟با توجه به این پرسش، مفروض اصلی ما این است که با توجه به ایجاد جامعه سیاسی و تشکیل حکومت توسط رسول اله (ص) در مدینه و با توجه به تکیه ایشان بر وحی الهی و شناختش از انسان، حکومت را «رعایت» و «مراعات» به مفهوم نگهبانی و حراست دانسته که بیانگر جهت گیری و کنش مدبرانه در جهت خیر و سعادت عمومی و احقاق حقوق و مصالح امت است. ایشان بر همین اساس رعایت را سیاست و رابطه ای انسانی دانسته اند که حق تک تک افراد جامعه به صورت برابر است؛ یعنی از منظر حضرت (ص) همگان در عین رعیت یا شهروند بودن راع و نگهبان در برابر یکدیگر هستند. پس حکومت تنها، امانت و مسوولیتی حیاتی برای اداره امور عمومی مردم (همگان) است.

با ظهور مطالعات نظری درباره امنیت ملی، امکان طرح امنیت در چارچوب های اندیشه سیاسی نیز فراهم شد. یکی از محورهای برجسته اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) جایگاه و اهمیت نظام سیاسی است که در مجموع می توان از آن با نام جایگاه نظام سیاسی تعبیر کرد. در این مقاله از این مضمون با نام امنیت سیاسی نام می بریم. پرسش اصلی مقاله این است که معنا و مرجع امنیت سیاسی در نزد امام خمینی (ره) چیست؟ فرضیه مقاله با این عبارت بیان می شود: امام خمینی (ره) با دو مفروض، نخست، حکومت تنها ضمانت اجرای احکام اسلام و دوم، تشکیل حکومت اسلامی واجب است، بیشترین اهمیت را به اصل و جایگاه نظام سیاسی داده است.آزمون فرضیه در یک چارچوب نظری صورت می گیرد که اصلاح و تکمیل شده نظریه امنیت سیاسی بوزان است. عناصر سه گانه این نظریه تبیین و در حکم شاخص های امنیت سیاسی در تحلیل اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) به کار می رود. با ارایه شواهدی از اندیشه امام خمینی (ره) این مهم تبیین می شود. در محور دوم مقاله، تمرکز بر تهدیدهای امنیت سیاسی است. نتایج نشان می دهد که تهدیدهای انسجام و امنیت نظام سیاسی به ترتیب اهمیت در درجه اول متوجه ایده دولت، سپس متوجه نهادهای سیاسی و در مرتبه سوم، متوجه پایگاه مادی دولت است.

بدون تردید، انقلاب ایران در پایان دوران گذار از تجربه های پیشین جهانی و آغاز تجربه های جدید در مناسبات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی انسان قرار دارد. بارزترین شاخص این تجربه جدید، بازگشت به باورهای دینی و تاکید بر معنویت و معنابخشی روابط انسانی فارغ از پذیره معمول جهانی است و این همان بنیان فکری انقلاب ایران به شمار می رود که قادر است نحوه زیست، تفسیر جهان و فهم متفاوتی از عرف موجود جهانی را به انسان امروزی بیاموزد. درک صحیح این بعد انقلاب ایران مستلزم فهم فرایند بازسازی و تجهیز مفاهیم درون دینی در روند تاریخی پیش از آن است که در جهت تجدید حیات دینی صورت پذیرفته است. در چنین راستایی در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی رویکرد نوینی در ادبیات فکری شیعه در باب مقولاتی چون نسبت دین و سیاست، انتظار فرج، تقیه، جهاد و شهادت شکل گرفت که در پرورش ذهنی و تغییر نگرش به سوی قبول یک تحول بنیادین بر اساس دین نقش اساسی ایفا کرد. اندیشوران شیعی در این دوره به این نتیجه رسیدند که محتوای اندیشه شیعه قابلیت لازم برای ارایه یک الگوی مطلوب سیاسی و اجتماعی و بازیابی دینی در عصر جدید را داراست ولی برخی از پذیره های سنتی یا تفسیر هایی از آن مانع ایفای چنین نقشی است. مقاله حاضر در صدد است تا این کوشش فکری را در چارچوب های اشاره شده بررسی و تجزیه و تحلیل کند. کوششی که به نحو موفقیت آمیزی از انزوای اسلام در جهان زیست خود و در شرایط نوین جهانی ممانعت کرد.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی، و در چارچوب اصل دعوت، صدور انقلاب را در دستور کار سیاست خارجی خود قرار داده است؛ به گونه ای که صدور انقلاب به صورت یک اصل و هدف در سیاست خارجی جمهوری اسلامی درآمده است. با وجود این، صدور انقلاب در دوره های مختلف سیاست خارجی ایران معنا و مفهوم مختلفی یافته و از الگو ها و ابزارهای متفاوتی سود برده است؛ به طوری که می توان از الگوهای مختلف صدور انقلاب اسلامی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی سخن گفت. در این مقاله استدلال می شود که الگوی غالب صدور انقلاب در سیاست خارجی دولت نهم، ایجاد و معرفی دولت عدل اسلامی در قالب جمهوری اسلامی ایران است. هژمونی گفتمان اصول گرایی عدالت محور در سیاست خارجی دولت نهم، تحولات سیاسی و اقتصادی در جامعه داخلی، تحولات عراق و تضعیف موقعیت امریکا در این کشور، جنگ 33 روزه لبنان و جنگ 22 روزه غزه، عوامل تعیین کننده اتخاذ این الگوی صدور انقلاب در سیاست خارجی دولت نهم است.

با نگاهی به تاریخ اسپانیا در سده های میانه درمی یابیم که در این سرزمین، دوره ای مسلمانان فاتح و حاکم، و مسیحیان محکوم بودند و در زمانی دیگر، با دگرگون شدن اوضاع سیاسی، مسلمانان در موقعیت مغلوب قرار گرفتند و تحت سلطه پیروان مسیح درآمدند. در هر دو وضعیت گروه های حاکم به منظور تعامل با مغلوبان با آنان عهدنامه منعقد می کردند. درواقع، در این عهدنامه ها، که از طریق فرهنگ گفتگو شکل می گرفت، چارچوبی مشخص می شد که در آن بقای جمعیت های مغلوب، که به لحاظ دینی، فرهنگی و قومی با گروه های حاکم متفاوت بودند، به گونه ای تضمین می شد؛ علاوه بر این، برای فاتحان بستر مناسبی پدید می آمد که بتوانند به تدریج به تغییر عقیده مغلوبان بپردازند و آنان را به آیین خویش درآورند.در این مقاله، پس از بحث راجع به مفهوم عهد در فرهنگ اسلامی، دو نوع از این عهدنامه ها، که تعداد خیلی کمی از آن ها باقی مانده، بررسی شده و به تعابیر برگرفته از واژه عهد، همانند معاهد و دارالعهد، نیز اشاره شده است.

مهم ترین میراث سیاست خارجی دولت بوش برای اوباما، وجهه عمومی بسیار ضعیف ایالات متحده در جهان به ویژه در میان مسلمانان و در خاورمیانه است؛ به همین دلیل، اوباما یکی از ارکان «راهبرد تغییر» خود را، احیای مدیریت نرم افزاری آمریکا در سطح بین المللی معرفی کرده است. منطقه خاورمیانه، اولویت اعمال چنین سیاستی برای ایالات متحده خواهد بود؛ زیرا بیزاری عمومی از آمریکا، تنفر از سیاست های این کشور در خاورمیانه را منعکس می کند. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران نیز بر پایه اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و مذهبی با کشورهای خاورمیانه ای، از قدرت نفوذ مناسبی در منطقه برخوردار است.هدف از انجام این پژوهش، مقایسه شیوه اعمال مولفه های نرم افزاری دو قدرت ایران و آمریکا در خاورمیانه و نیز بررسی میزان اثربخشی قدرت نرم این دو کشور در منطقه و تاثیرپذیری افکار عمومی جوامع خاورمیانه ای از رویکردهای قدرت نرم ایران و آمریکاست. برای این منظور رویکرد غربی، طرح و تحلیل شده است.یافته های تحقیق نشان می دهد که شیوه اعمال قدرت نرم آمریکا و نفوذ به جوامع خاورمیانه ای، روندی غیرطبیعی، اما برای جمهوری اسلامی ایران روندی طبیعی است.