اخلاق و تاریخ پزشکی ایران
سال:1390 | دوره:4 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

بیماری، درمان، داروسازی و داروشناسی، تجهیزات پزشکی، اعیان مرتبط با بهداشت و درمان، اقتصاد سلامت، پیشگیری، آزمایشگاه ها و ابزار و مواد مربوطه، مدل ارایه خدمت و نیروی انسانی ماهر دخیل در امر، به علاوه آموزش نیروهای متخصص و حوزه های حقوقی مرتبط مجموعا تحت نام نظام سلامت رخ می نمایانند. ضمن آن که آسیب های اجتماعی و مقتضیات جوامع شهری نیز در بسیاری موارد به عنوان تهدیدکننده های مستقیم و غیرمستقیم سلامت، به سختی از این حوزه خارج می شوند. با عنایت به آن که امروز سیاستگذاران و مدیران سلامت کشور و اهل حرف پزشکی و وابسته، خواستار و مشوق رعایت اخلاقیات در ارایه خدمات سلامت هستند، عدم توجه کافی به بستر حقوقی نظام سلامت ممکن است به بی اخلاقی هایی بینجامد که واجد خاستگاه قانونی اند.آیا تقسیم بندی سنتی حقوق عمومی یعنی اعمال حاکمیت و اعمال تصدی در سلامت نیز جاری است یا خیر و اگر هست این حوزه در کدام یک از دو شکل اخیرالذکر اعمال دولت قرار می گیرد. آن چه توجه به این نکات را بیش تر مهم می نمایاند ارتباط تنگاتنگ پاسخ ها با مقرراتی است که در باب سلامت وضع می شود.شاید شرکت های فعال در عرصه سلامت با ساختار و ماهیت تجاری که قواعد تجارت بر آن ها حاکم و امکان رعایت جوانب اخلاقی در آن ها محدودتر است، اسباب تاثیر منفی در رفتار اخلاقی پزشکان و سایر اهل حرف های وابسته را فراهم می آورد.در این مقاله پاره ای از این قبیل موقعیت های ظاهرا قانونی و ایرادات مربوطه برشمرده می شود تا با شناسایی دقیق آن ها امکان رفع تعارض و تزاحمات حقوقی و ارتقای اخلاق در ارایه خدمات سلامت فراهم آید.

در دوره قاجار به علت کمبود امکانات بهداشتی وضع بهداشت اغلب شهرها از جمله اصفهان بسیار آشفته و نابسامان بود. شهر بزرگی مانند اصفهان با کمبود امکانات بهداشتی مانند بیمارستان، داروخانه و پزشک مواجه بود و با شیوع هرگونه بیماری واگیرداری تعداد زیادی از مردم تلف می شدند و از این رو میزان مرگ ومیر بسیار بالا بود. بنابراین، از سوی دولت جدید اقداماتی برای ساماندهی امور بهداشتی شهر انجام شد که در راس آن ها ایجاد بیمارستان های جدید، نظام مند کردن داروخانه ها و پزشکان، واکسیناسیون عمومی، رسیدگی به امور بهداشتی اماکن عمومی مانند حمام ها، رستوران ها، مهمان سراها و کشتارگاه ها بود. به طور کلی، اقدامات یاد شده در طول این سال ها تاثیر قابل توجهی در رشد صعودی جمعیت گذاشته بود.این تحقیق بر آن است تا با استفاده از اسناد، روزنامه ها و دیگر منابع تاریخی به روشن ساختن وضعیت بهداشتی شهر اصفهان در دوره پهلوی اول بپردازد. روش تحقیق در این مقاله به صورت کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع موجود، به خصوص منابع اصلی بوده است. در این تحقیق تاریخی پس از جمع آوری اطلاعات لازم به سازماندهی اطلاعات و تجزیه و تحلیل و سرانجام استنتاج آن ها پرداخته شده است.

آشفتگی اخلاقی (moral distress) از جمله پدیده های روان شناختی است که آثار آن بر عملکرد افراد قابل مطالعه است. هرچند آشفتگی اخلاقی در حرفه های مختلف وجود دارد، به دلیل ماهیت شغل پرستاری بیش تر تحقیقات و پژوهش های مربوط به آشفتگی اخلاقی که در این حوزه انجام گرفته، مشخص کرده است که آشفتگی اخلاقی برای پرستاران تجربه ای آشنا و اکثرا فشارزا است. پرستاران در فعالیت های حرفه ای خود با مواردی برخورد می کنند که از لحاظ اخلاقی آنان را اصطلاحا در منگنه قرار داده، دچار فشار روانی می کند. این مقاله با هدف بررسی تاریخچه، تعاریف، پیامدها و راهکارهای مقابله ای، آشفتگی اخلاقی را در منابع کتابخانه ای و الکترونیکی مورد کنکاش قرار داده است. هرچند در این بررسی مفهوم کلی آشفتگی اخلاقی مطمع نظر بوده است لیکن تلاش شده است تا آشفتگی اخلاقی در حرفه پرستاری برجسته تر شود. اعتقاد بر این است که شناخت کامل آشفتگی اخلاقی و ابعاد منفی و مثبت آن موجب ارتقا و افزایش آگاهی پرستاران شده، با معرفی راهکارهای مناسب مقابله ای، زمینه کاهش فشارهای روانی پرستاران ایجاد می شود.

رعایت حقوق بیمار در عرصه خدمات سلامت، نقش مهمی را در بهبود و تنظیم رابطه پزشک و بیمار ایفا می کند و در مدیریت نظام سلامت از اهمیت بالایی برخوردار است. همدلی به عنوان یکی از موضوعات مهم درحوزه فلسفه اخلاقی مدرن، با توجه به نقشی که در رشد اخلاقی و اجتماعی دارد، توجه فراوانی را از حوزه های متفاوت تحقیقات چون روان شناسی، کردارشناسی، علوم عصب شناختی و روان پزشکی به خود جلب کرده است. در این مقاله ضمن مرور تاریخچه همدلی در روابط پزشک - بیمار و مزیت های همدلی در حوزه ارتباطات پزشکی به توصیف راه هایی به منظور افزایش همدلی در روابط پزشک - بیمار پرداخته شده است. از آن جا که همدلی در افزایش توانایی و رضایت بیمار از فرآیند درمان، نقش مهمی دارد، بررسی تاثیری که همدلی در آموزش اخلاق پزشکی به عنوان عاملی تاثیرگذار در بهبود کیفیت روابط پزشک و بیمار ایفا می کند، می تواند رهنمودهای ارزشمندی را در زمینه تامین بهداشت روانی از سطح پیشگیری تا درمان در دسترس افراد و نهادهای مختلف نظیر وزارت بهداشت و کلینیک های روان شناسی و مشاوره به همراه داشته باشد.

کرامت انسانی (human dignity) در طول تاریخ از سوی ادیان و مکاتب فلسفی مطرح شده و مورد تاکید قرار گرفته است. این مفهوم ریشه هایی نظری در مکاتب و ادیان باستانی، سده های میانه و دوران مدرن دارد که از مهم ترین آن ها می توان به منشور کورش، فلسفه رواقی، آرای اندیشمندان دوران رنسانی، Locke،Kant  و اعلامیه جهانی حقوق بشر، و نیز تاکید بر کرامت انسانی در ادیان ابراهیمی اشاره کرد. کرامت انسانی با دو وصف ذاتی و غیرقابل سلب بودن مشخص می شود و اگرچه تعریف جامع و مانع و همه پذیری برای آن ارایه نشده است، همان ویژگی ای دانسته شده است که مبنای حقوق اساسی انسان می‎باشد. در حوزه اخلاق زیست - پزشکی کرامت انسانی در دو بعد فردی و جمعی مطرح می گردد. کرامت انسانی در بعد فردی آن مطلق و در بعد جمعی - که به واسطه تعلق و انتساب به انسانیت به دست می آید - نسبی است. مفهوم کرامت انسانی ناظر به تمامی اصول اخلاق زیست - پزشکی است و خط قرمز استدلال ها و استنتاج های اخلاق زیست - پزشکی را مشخص می نماید. در حوزه هایی نظیر اخلاق در پژوهش، اخلاق در مراقبت های آغاز و پایان حیات، و اخلاق در سلامت عمومی، کرامت انسانی دارای دلالت ها و الزامات صریح و روشنی است، نظیر: عدم استفاده ابزاری از رویان، جنین و بدن انسان، عدم کالاانگاری و خرید و فروش آن ها، حق زندگی و مرگ توام با کرامت در مراحل پایانی زندگی و حق برخورداری از مراقبت های پایه ای سلامت برای تمامی اقشار جامعه.

اظهار خطای پزشکی از جمله وظایف حرفه ای پزشکان است که متاسفانه با چالش های متعددی روبه رو است. این مطالعه به هدف بررسی نگرش اساتید و دستیاران جراحی به ابراز خطای پزشکی و عوامل موثر بر آن انجام شده است.در این مطالعه مقطعی توصیفی - تحلیلی، پرسشنامه خودایفایی به صورت حضوری در اختیار تمام اساتید و دستیاران جراحی عمومی بیمارستان های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی تهران قرار گرفت. میزان پاسخ دهی 84.1 درصد (53 نفر از  63نفر) بود.به ترتیب 39.6 درصد و 49.1 درصد پزشکان متمایل به ابراز خطای مینور و ماژور بودند و از دیدگاه افراد ترس از شکایت قانونی از سوی بیمار ( 71.7درصد) مهم ترین مانع ابراز خطا بود. تنها 16.7 درصد (8 نفر) آخرین خطای پزشکی خود را به بیمارشان ابراز کرده بودند که 25 درصد موارد اظهار خطا (2 نفر)، شکایت قانونی بیمار را در پی داشت.تفاوتی آشکار میان میزان تمایل پزشکان به ابراز خطا و آن چه در واقع در طبابت ایشان روی می دهد، وجود دارد که عمده ترین عامل ایجاد آن از دیدگاه خود ایشان، ترس از شکایت قانونی بیمار است. از طرفی دیگر با توجه به نیازمندی اکثر پزشکان به دریافت آموزش های مقتضی پیرامون موضوع خطای پزشکی و مهارت های ارتباطی، به نظر می رسد که ایجاد تغییراتی در نظام مدیریت خطا به منظور حمایت حرفه ای از پزشکان در مواقع بروز خطا و ارایه آموزش های لازم پیرامون اصول اخلاقی و مهارت تعامل با بیمار بتواند در برطرف کردن این تعارض مفید و موثر واقع گردد.

توانایی پرستار در برقراری ارتباط با بیماران برای استفاده موثر از فرایند پرستاری ضروری است. این مساله در مورد نوجوانان بیمار اهمیت بیش تری دارد. برقراری ارتباط مناسب بین نوجوان و کادر درمانی امری حیاتی است. در این گونه ارتباطات است که نوجوانان قادر به افشا و ابراز اطلاعات حساس و شخصی خواهند شد و پرستاران نیز قادر به انتقال اطلاعات، نگرش ها یا مهارت های ضروری از طریق اقدامات ارتقادهنده سلامتی خواهند بود. این مطالعه با هدف مقایسه درک پرستاران و نوجوانان بستری از میزان اهمیت و رعایت ارتباطات پرستار و بیمار صورت گرفت.در این مطالعه مقطعی، 175 پرستار و 180 نوجوان بستری (18-12 سال) که معیارهای ورود به مطالعه را دارا بودند به ترتیب به روش سرشماری و نمونه گیری آسان انتخاب شدند. محل جمع آوری داده ها بیمارستان های کودکان وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران، ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه و روش گردآوری آن ها خودگزارشی بود. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار آماری SPSS صورت گرفت.یافته های این پژوهش نشان داد بین درک پرستاران و نوجوانان بستری در زمینه اهمیت ارتباط پرستار و بیمار (P=0.019) و رعایت آن (P<0.001)، تفاوت آماری معنی داری وجود دارد و نمره درک پرستاران در هر دو مورد از نوجوانان بستری بالاتر است. در این مطالعه اولویت های اهمیت و رعایت نیز تعیین شد و نتایج نشان داد از دیدگاه پرستاران توضیح مراقبت های پیگیری مورد نیاز بعد از ترخیص، و از دیدگاه نوجوانان برقراری ارتباط کلامی مناسب و گوش دادن با حوصله به صحبت های آنان اهمیت بیش تری دارد و از دیدگاه دو گروه برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی مناسب بیش تر رعایت می شود.با استفاده از یافته های این پژوهش، می توان پرستاران را در جهت فراهم نمودن مواردی که از دیدگاه نوجوانان اهمیت دارد و کم تر رعایت می شود راهنمایی نمود تا بتوانند موانع سر راه رعایت ارتباط مناسب پرستار و بیمار را برطرف نمایند.

پژوهش ها و نظریه های اخلاقی، نقش نیت فرد را در قضاوت اخلاقی درباره اعمال او مهم می شمارند. آموزه اثر دوگانه از قواعد اخلاقی است که در بحث های پزشکی مانند مراقبت های پایان حیات و سقط جنین بین آسیب عمدی و پیش بینی شده تمایز می گذارد؛ اولی را غیرمجاز و دومی را در شرایطی مجاز می داند. پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش قصد عامل در قضاوت درباره اعمال او، و فراهم آوردن شواهد تجربی برای آموزه مذکور انجام شد. 200 دانشجو درباره اخلاقی بودن یکی از دو موقعیت داوری کردند. در موقعیت نخست، کشتن یک نفر وسیله نجات جان پنج نفر است. در موقعیت دیگر، کشته شدن یک نفر پیامد جانبی نجات جان پنج نفر است. داده ها با شاخص های آماری شامل فراوانی، میانگین، و تحلیل واریانس با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 16 تجزیه و تحلیل شد. تحلیل داده ها نشان داد پاسخ آزمودنی ها به طور چشمگیری در دو موقعیت متفاوت بود. در موقعیت نخست بیش تر شرکت کنندگان ( 62.3درصد)، اقدام کشتن را غیراخلاقی دانستند اما در موقعیت دوم اکثر شرکت کنندگان (60.06 درصد)، اقدامی که به کشته شدن یک نفر می انجامد را اخلاقی قلمداد کردند. یافته های پژوهش حاضر، نقش نیت را در قضاوت اخلاقی برجسته ساخت و شاهدی تجربی در حمایت از آموزه اثر دوگانه فراهم آورد. این پژوهش نشان داد آن چه نظریه پردازان درباره نقش قصد در قضاوت اخلاقی بیان می کنند با شم اخلاقی افراد عادی مطابقت دارد.