تحقیقات فرهنگی ایران
سال:1387 | دوره:1 | شماره:3 (پیاپی 3) |تعداد مقالات:12

هویت اجتماعی و هویت فرهنگی از جمله ابعاد مهم هویتی هستند که به دلیل ماهیت و محتوایی که دارند شاید بتوان آنها را در ابعاد مهم هویت قلمداد کرد. این مقاله درصدد است پاسخی قانع کننده و علمی به این پرسش بدهد که میزان تعلق به هویت فرهنگی و اجتماعی در بین جوانان چقدر است و چه عواملی بر روی آن تاثیر می گذارد. در این راستا، و برای دستیابی به الگویی علی، نظریه های مختلف هویتی (در سه حوزه روان شناسی، جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی) بررسی شد. این مطالعه با استفاده از روش میدانی، تکنیک پیمایش و ابزار پرسش نامه همراه با مصاحبه اجرا شد. جامعه آماری این تحقیق دانش آموزان سال سوم مقطع متوسطه نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز بود که درباره 400 نفر، شامل 200 دختر و 200 پسر، به عنوان نمونه مطالعه شد. برای تحلیل داده ها از نرم افزار آماری SPSS استفاده شد و تحلیل ها در دو حوزه آمار توصیفی و آمار استنباطی انجام شد. نتایج نشان داد که در بعد اجتماعی، 92 درصد و در بعد فرهنگی، 75 درصد پاسخ گویان، به عناصر هویتی در این دو حوزه احساس تعلق بالا دارند..

سینما اثرگذارترین ابزار فرهنگی در روزگار کنونی است. هنر هفتم فرهنگ را نخست، به تماشاخانه ها و سپس، از راه تلویزیون و ابزارهای نوین دیداری و شنیداری، به خانه های مردم کشاند. شاید به همین دلیل، آندره مالرو توجهی ویژه به سینما داشت و آن را راهی کوتاه برای مردمی کردن فرهنگ و دستیابی به دموکراسی فرهنگی می دانست. سینما در فرانسه، از روزگار تولدش، شتابان پیش رفت و تا پیش از جنگ دوم جهانی، سینمای برتر جهان بود. اما از روزگاری که پای آمریکایی ها به این عرصه باز شد، با استفاده از ابزارهای نو و سرمایه گذاری های کلان، صنعت سینما در این دیار، پرشتاب پیش رفت و به هماوردی جدی برای سینمای فرانسه تبدیل شد. در این نبرد نابرابر، سینمای فرانسه به یاری دولت نیازمند بود و به تنهایی، تاب ایستادگی در برابر این هجوم همه جانبه را نداشت. دولت از آغاز، با دو هدف به عرصه سینما وارد شد: یاری رساندن به سینمای فرهنگی و هنری در برابر فیلم های تجاری، و ایستادگی در برابر سینمای آمریکایی برای دفاع از نوعی تنوع فرهنگی که فرانسوی ها خود را پیشاهنگ دفاع از آن می دانستند. در این نوشتار، راهکار فرانسوی ها را برای رسیدن به این دو هدف بررسی کرده ایم. این رویکرد فرانسوی برخاسته از مساله ای است که دل مشغولی سینمای ایرانی نیز به شمار می آید. روابط دولت و سینما در فرانسه، ممکن است علاقه سیاست گذاران فرهنگی کشور ما را نیز به خود جلب کند.

تولیدات دینی رسانه های جمعی برای کودکان طی سالهای اخیر رشد چشمگیری پیدا کرده است. بیان داستان های پیامبران بزرگ و وقایعی از تاریخ اسلام در قالب های هنری جذاب و بهره گیری از ادبیات نمایشی در مناسبت های مذهبی، نویدبخش موفقیت هایی در این حوزه مغفول مانده تولیدی است. اما آنچه امروزه باید درباره سیاست گذاری های دینی کشور پرسید، این است که چرا دست اندرکاران تعلیم و تربیت دینی کودکان، چه در حوزه رسانه های سنتی (مانند خانواده، مساجد، هیات ها و از این دست) و چه در حوزه رسانه های جدید (مانند کتاب های درسی، مطبوعات و رادیو و تلویزیون)، از سیاست ها و برنامه های یکپارچه و هماهنگی تبعیت نمی کنند که بر دیدگاه نظری ثابت شده ای در ارتباطات دینی بنیان گذارده شده باشد. این پرسش در واقع، برخاسته از همان تقابل قدیمی مخاطب محوری و رسانه محوری در ارتباطات و شناخت گرایی با سایر رویکردها در روان شناسی است. نتایج پژوهش میدانی اجرا شده توسط نگارنده در کنار دستاوردهای روان شناختی مکتب شناخت گرا در ارتباطات انسانی و دیدگاه های مخاطب محور فرهنگی، به ویژه نظریه دریافت در ارتباطات جمعی، می تواند برخی گره های مشکلات موجود در پیام سازی های دینی را بگشاید. این مقاله با تاکید بر مکاتب نظری فوق تلاش می کند که ضمن نگاه به وضعیت موجود رسانه های دینی در فرهنگ کودکان و نوجوانان ایرانی، دیدگاه مطلوب را در برنامه سازی دینی برای کودکان معرفی و بر اساس آن، وظایف اساسی رسانه های جمعی را در این زمینه مطرح کند.

به سفرنامه ها به عنوان یکی از منابع مهم شناخت ویژگی های فرهنگی و اجتماعی جوامع توجه شده، ولی این توجه همواره با محدودیت هایی در فهم، شناخت و تفسیر نیز قرین بوده است. سفرنامه ها در واقع، نوعی روایت است، روایتی که قالب زمان، مکان، موقعیت و رخدادها، تنگناهایی را برای آن به وجود می آورد. روایت سفرنامه نویسان غیرایرانی درباره ایرانیان و ویژگی های فرهنگی – اجتماعی آنان موضوعی است که در مقاله حاضر به آن پرداخته شده است. در تاریخ غرب، یکی از رسانه های مهم در شناخت ایران و در کل، برای سایر دیگری ها، سفرنامه ها بوده است که بنیان های اولیه تصاویر دیگران را در سنت غربی فراهم می کرده است. این روایت وجهی آسیب شناختی دارد، وجهی که در سفرنامه های خارجی شکلی غالب به خود گرفته است و قطعا، برداشتی یک سویه و مبتنی بر پیش فرض های غربی از سابقه تاریخی ماست، اما درس آموز، تامل برانگیز و رفع شدنی است.

مقاله ابتدا به سیر تحول «نقش پنداری» از انسان های مقابل رسانه ها پرداخته و تفاوت هر یک از آنها را نشان داده است؛ تفاوتی که در منابع علوم ارتباطات، به ترتیب تاریخی، با اصطلاحاتی همچون مخاطب، گیرنده، مصرف کننده و اخیرا، ارتباط گیر معرفی می شده است. و بر این نکته تاکید شده که تغییر تصور «انسان مقابل رسانه ها» از موجودی منفعل به موجودی فعال، حاصل تحولاتی است که جهانی شدن مهم ترین آنهاست. بارزترین خصلت ارتباط گیر، استقلال او «انتخاب مبتنی بر نیازهای ارتباطی» است و به موازات تحولات دهه های آینده در حوزه ICT، توان گزینشگری او به شدت افزایش خواهد یافت و او به «ارتباط گیر گزینشگر» تبدیل خواهد شد. به دلیل تاخیر کشورهای در حال توسعه در دستیابی به رسانه های جدید و در واقع، تاخیر در ورود به عصر کهکشان گوتنبرگ و کهکشان مارکنی نگاه فرستندگان پیام در کشورهای در حال توسعه به آن سوی رسانه ها، همچنان نگاه مخاطب محور است و در نتیجه، سیر تحول «نقش پنداری» از انسان های مقابل رسانه ها از «مخاطب» به «ارتباط گیر» طی نشده است. پدیده «مخاطب پنداری» در برخی کشورهای در حال توسعه، در آینده، به تامین نیازهای بومی رسانه ای ارتباط گیران آنان آسیب های جدی وارد خواهد کرد و باعث خواهد شد که زمینه برای رویکرد به تولیدات رسانه های بیگانه فراهم شود و در نتیجه، ویژگی های فرهنگی به گونه ای ناخواسته تغییر کند.

این مقاله گزارش بخشی از پژوهشی است که برای پاسخ گویی به دو پرسش اصلی زیر اجرا شد: نخست اینکه کاربری تفننی اینترنت توسط کاربران 25 تا 40 سال شهر تهران تا چه اندازه و در چه قالب هایی شایع است؟ و دوم اینکه این نوع کاربری در طی زمان (از آغاز کاربری تا زمان اجرای پژوهش) چه تغییری کرده است؟ پژوهش به روش توصیفی و کیفی طراحی و اجرا شد و داده های آن با استفاده از تکنیک مصاحبه عمقی با نمونه انتخابی (15 نفر) از جامعه آماری کاربران (نسل اول کاربران اینترنت در تهران) گردآوری شد. یافته پژوهش حاکی از آن است که کاربری تفننی اینترنت در نمونه انتخابی، شیوه کاربری نسبتا معمولی است که به ترتیب فراگیری، در قالب های متنوع چت، بلاگ کردن، دانلود موسیقی، سرکشی به پایگاه های وب حاوی مواد پورنوگرافیک، و اورکات قرار می گیرد. اظهارات مصاحبه شوندگان نشان می دهد که کاربری تفننی پس از گذشت حدود ده سال از آغاز کاربری اینترنت، به میزان چشمگیری کاهش یافته است. چت، سر زدن به پایگاه های وب حاوی مواد پورنوگرافیک، و پرسه زنی سایبرنتیک، به ترتیب فراگیری، از قالب های معمول در اوان کاربری اینتر نت ذکر شده است.

با توجه به انیکه عصر کنونی «عصر ارتباطات» شناخته شده است و به رغم اینکه تعاریف معددی تاکنون برای مفهوم ارتباطات ارایه شده، اما هنوز این مفهوم نیازمند تعریفی مناسب تر و جامع تر است. یکی از مشکلات جدی در تعریف ارتباطات، بدیهی بودن معنای آن و تحقق آن در همه ابعاد زندگی است. بدیهی بودن معنای ارتباط به معنای دست یابی به تعریف روشن آن نیست، بلکه عملا، این بدیهی بودن، خود یکی از معضلات جدی دست یابی به تعریفی جامع و مانع در این زمینه است. تعریف دقیق ارتباطات نه فقط به درک عمیق تری از این مفهوم کمک می کند، از جهتی دیگر، می تواند رابطه میان فرهنگ و رسانه را نیز تبیین نماید. در این مقاله تلاش شده است که تعاریف و معانی مختلف مفهوم «ارتباطات» با استفاده از روش تحلیل معناشناسی بررسی و تعریف جدیدی در این زمینه ارایه شود. این تعریف، نه تنها نگاه جدیدی را درباره معنای مفهومی ارتباطات ارایه می دهد، زمینه مناسبی نیز برای درک هر چه بهتر و عمیق تر رابطه فرهنگ با رسانه ها، به عنوان مهم ترین وسایل ارتباطات جمعی، در سطوح مختلف فردی، اجتماعی و میان فرهنگی به وجود می آورد.

در این مقاله که به منظور ارزشیابی پویانمایی های دینی در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است، اصول حاکم بر تولید پویانمایی شناسایی شد که بر شانزده اصل مشتمل است. برای بررسی میزان استفاده از اصول مذکور در تولید پویانمایی ها فهرست بررسی (چک لیست) لازم تهیه شد و داده ها از بررسی و تحلیل دو پویانمایی مذهبی، دو پویانمایی غیرمذهبی داخلی و دو پویانمایی غیرمذهبی خارجی به دست آمد. البته پویانمایی های غیرمذهبی را برای فراهم شدن امکان مقایسه و ارزیابی وضعیت پویانمایی های مذهبی بررسی کردیم. تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که اصول «استفاده از حرکات موزون»، «پرهیز از خشونت» و «کسب پاداش» در پویانمایی های مذهبی رعایت نشده، اما اصول «پرهیز از کاربرد جملات منفی» و «استفاده از جملات مثبت» تا حدودی، و اصول «استفاده از پیام های کوتاه»، «تراکم اطلاعات»، «استفاده از حرکات صحیح»، «رنگ مناسب»، «پرهیز از مجازات»، «ارایه به موقع پاداش» و «موسیقی شاد» در پویانمایی های مذهبی کاملات رعایت شده است. در عین حال، استفاده از «اغراق»، «فانتزی» و «تکرار» در پویانمایی های مذهبی بیش از حد مقبول بوده است. با توجه به اینکه رعایت اصول تولید در پویانمایی های غیرمذهبی داخلی و در پویانمایی های غیرمذهبی خارجی بیشتر است پیشنهاد می شود که تولیدکنندگان پویانمایی های مذهبی در سیمای جمهوری اسلامی به این موضوع توجه ویژه داشته باشند.

مذهب و رسانه دو پدیده بسیار مهم در جوامع خاورمیانه در عصر حاضر است. در این جوامع، رسانه بازیگری جدیدالورود محسوب می شود که قدمت حضور جدی آن در عرصه های مختلف این جوامع به زحمت، به یک سده می رسد؛ در حالی که مذهب در قرون و هزاره های متمادی یکی از عناصر اصلی کهن و مهم در ساختار جوامع منطقه خاورمیانه به شمار می رفته است. این مقاله تلاشی است برای بررسی ابعاد گوناگون مواجهه این دو پدیده در جوامع خاورمیان، به طور عام، و جامعه ایرانی، به طور خاص، و در آن سعی شده است تا راه های متفاوت و گوناگونی واکاوی شود که رسانه همچون ابزاری له و علیه مذهب ظاهر شده است و نشان داده شود که چگونه مذهب توانسته است در بسیاری از مواقع رسانه را به خدمت خود بگیرد و چگونه در برخی مواقع با احساس تهدید از جانب رسانه، از در جنگ و ستیز با آن در آمده است. مقاله حاضر بر این فرضیه استوار است که تعامل و تقابل میان رسانه و مذهب تاثیرات عمیق و مهمی بر جوامع مطالعه شده و نیز بر چگونگی شکل گیری فرهنگ سیاسی و اجتماعی این جوامع بر جای گذارده است؛ تاثیراتی که ابعاد آن می تواند در مواجهه سنت و مدرنیته و فرجام آن نقشی تعیین کننده داشته باشد.

در این مقاله تلاش شده است تا به طور خلاصه و به میزان حوصله هر مقاله، مروری شود بر شاخص ترین مکاتب غربی جامعه شناسی فرهنگ و علت شکل گیری آنها؛ مکاتب شاخصی که عمدتا، در فضای دانشگاهی ایران تدریس یا درباره آنها بحث و مناقشه می شود. با مرور این مکاتب می توان دو اصل و قاعده را به طور مشترک، حتی در بین مکاتب فکری ظاهرا مغایر با هم، تشخیص داد. این مکاتب در عمل، نخست به توصیف فرهنگ خود، نشان دادن کاستی ها و ابعاد نامطلوب آن و ریشه یابی آسیب های آن می پردازند و سپس با اتکا بر این توصیف ها، راه حل هایی برای مطلوب تر کردن وضعیت زندگی مردم ارایه می دهند. جمع بندی اندیشه های جامعه شناسی غرب در حوزه فرهنگ، بعدی انعکاسی برای فهم ریشه های دانش فرهنگ شناسی در میان اندیشمندان ایرانی نیز محسوب می شود. با این نگاه، این مقاله، نوع شناسی گفتمان های فرهنگی رایج در میان فرهنگ شناسان ایرانی نیز هست. در این مقاله، ابتدا درباره سه حوزه فرهنگی – یعنی 1. اندیشه های آنگلوساکسون با محوریت اومانیسم؛ 2. تفکرات فرانکافون با محوریت نشانه شناسی و معناشناسی؛ و 3. حوزه نقد فرهنگی آلمانی – بحث می شود. در پایان، رویکردهای قدیم و جدید به گفتمان روشنگری و رویکرد پسامدرن لیوتار بررسی می شود. جمع بندی مقاله بر ضرورت راهبردی فرهنگ شناسی و انتقال از نگاه رشته ای جامعه شناسی به نگاه بین رشته ای فرهنگ شناسی تاکید می کند. از سوی دیگر، ضرورت فرهنگی و جغرافیایی شدن فرهنگ شناسی ایرانی نیز موضوع تاکید شده در مقاله خواهد بود.