ادب پژوهی
سال:1386 | دوره:1 | شماره:3 |تعداد مقالات:11

این مقاله مبانی نظری و مسایل روش شناختی بلاغت سنتی را بررسی می کند، و بر آن است تا نقاط ضعف و قوت این نظام بلاغی را در تحلیل زیبایی سخن ادبی و قدرت تاثیر بررسی کند. برای این منظور در بخش نخست مبانی نظری این بلاغت را به بحث می گذارد: قایل شدن به دو قطب حقیقی و مجازی برای جهان و زبان، تفکیک نقش لفظ و معنی، جستجوی معانی قطعی، ترجیح وضوح بر ابهام، محدودیت تخیل در قلمرو ادراک حسی، بنیاد ایدئولوژیک، غفلت از بافت و جزئی نگری در سطح کلمه و جمله، و نوشتارمحوری از اصول تئوریک بلاغت سنتی است. در بخش دوم مسایل ناشی از روش کار بلاغیون را به بحث می گذارد. این روشها که منجر به محدود شدن این دانش شده اند عبارت اند از: ترجیح شعر بر دیگر شکلهای سخن، بی اعتنایی به تحول زبان و ذوق زمان، عدم تحقیق در متون ادبی، مدرسی شدن علم بلاغت، رونویسی و عدم نقد آرا پیشینیان. در پایان نتیجه می گیرد که بلاغت مبتنی بر این مبانی از همسویی با تحول ذوق ادبی و دگردیسی تخیل و خلاقیت ادبی درمی ماند و باید برای تدوین نظام بلاغی کارآمد، روشها و انتظارات بلاغت را تغییر داد.

امروزه، هرمنوتیک – چه آن را از سنخ دانش بدانیم یا از جنس روش، و چه از مقوله هنر و مهارت – به درخت تناوری تبدیل شده است که در خاک علوم و فنون ریشه دوانیده و بر حوزه های مختلف معرفت انسانی سایه گسترانیده است. هرمنوتیک در حرکت تاریخی اش ادوار و مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و چهره های گوناگونی به خود گرفته است، اما همواره وجه مشترک همه این گرایشها و شاخه ها، مسئله فهم بوده است. ویژگی ساختاری و بنیادین فهم را که از آن به دور هرمنوتیکی تعبیر کرده اند، دوری بودن و حلقویت (Circularity) آن دانسته اند. اصل مهم دور هرمنوتیکی این است که فهم اساسا کنشی است ارجاعی و ترددی. شناخت و فهم یک چیز در گرو شناخت کلیتی است که آن چیز در آن واقع شده است و پیوسته، دور میان اجزا و کل در جریان است. اما این دور، از سنخ دور منطقی – دور باطل – نیست، و به دلیل باز بودن و ایستا نبودن و انعطاف پذیری، عملا ظرفیتها و امکانهای بسیاری را برای خواندن، فهم، و تاویل متن، پیش می کشد و مجال گفتگو و تعامل با انواع دانشهای زبانی، رویکردهای نقد و نظریه ادبی و جریانهای فلسفی را فراهم می کند. در این مقاله ضمن مروری فشرده به گرایشهای هرمنوتیک، به طرح تلقی های مختلف از دور هرمنوتیکی و زمینه و پیشینه تاریخی، شیوه ها و حوزه های کاربرد آن خواهیم پرداخت.

پدیدارشناسی هوسرل سعی دارد تا ما را متوجه این نکته سازد که چیزها حضوری مستقل و خارج از انسان ندارند. در چنین نظامی، مفهوم واقعی چیزها تابع دریافتی است که ما در عمل ارتباط از آنها داریم. نظام پدیدارشناختی هوسرل درصدد است تا ما را متوجه «اصل چیزها» کند. و چنین امری با رجعت به آنچه که «جوهر» چیزها نامیده می شود به دست می آید. بدیهی است که در این حالت، نوع رابطه حسی - ادراکی که ما با چیزها برقرار می کنیم از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چرا که دریافت ما از آنها بدون پیش شرط شناختی صورت می گیرد. با توجه به همین دریافت حسی - ادراکی است که نشانه شناسی صورت گرا و ساختارگرا جای خود را به نوعی نشانه - معناشناسی وجودگرا و هستی مدار می دهد که دیگر نشانه را امری مکانیکی و تابع رابطه ای متقابل بین دال و مدلول نمی داند، بر این اساس، دیگر نشانه شناسی متکی به ذات خود نیست، چرا که دیدگاه پدیداری در مطالعات مربوط به نشانه سبب می شود تا نشانه، نه آن گونه که هست، بلکه آن گونه که ما آن را دریافت می کنیم، آن گونه که می تواند باشد و با توجه به موقعیت انسان در بافت پدیداری، معنا یابد، و ما چنین تحولی را مدیون آنچه که گرمس آن را نقصان «وجودی» معنا می نامد هستیم. برای جبران این نقصان وجودی است که گفتمان به محل تجربه پدیداری و فوری کنش گر از چیزها آن گونه که بر او تجلی می یابند، تبدیل می گردد. در واقع، هدف اصلی از ارایه این مقاله، تبیین جایگاه پدیدارشناسی در مطالعات مربوط به نشانه و نقش آن در تحول نشانه شناسی کلاسیک به نشانه - معناشناسی سیال و حسی - ادراکی است.

در عرصه نظامی پژوهی در ایران، کارهای سعید نفیسی به عنوان یکی از محققانی که آغازگر این راه بوده، درخور توجه است. نفیسی برای نخستین بار نمونه ای چند از اشعار نظامی را گرد آورد و در همین راستا به نگارش احوال وی پرداخت و با استناد به اشعار خود شاعر نکاتی مبهم را در زندگی و آثار وی روشن کرد. سالها بعد، نیز با جستجو در منابع مختلف، اشعار نظامی را جمع آوری کرد و به تصحیح آن همت گماشت و پژوهشهای قبلی خود را تکمیل کرد. با بررسی نقد و پژوهشهای نفیسی مشخص می شود که تلاش وی در روشن کردن زندگی نظامی بسیار موثر بوده و بابی جدید در عرصه تحقیق در زندگی این حکیم گشوده است، به طوری که تمام کسانی که بعد از آن در احوال نظامی تحقیق کرده اند، از مراجعه به آن بی نیاز نبوده اند. در این مقاله ضمن نگاهی به پژوهش نفیسی در احوال و اشعار نظامی و مقایسه مختصر آن با پژوهشهای دیگر محققان، شیوه ها و شگردهای نفیسی در نقد و تصحیح دیوان نظامی بررسی شده است.

پرسوناژهای (personages) اساطیری ای که در مقاله حاضر مورد بررسی است، شامل سه دسته پهلوانان، پریان و خدایان است. در این مقاله تلاش شده است تا این سه گونه پرسوناژ در اساطیر ایران و روسیه مقایسه شود. در این مقایسه و تطبیق وجوه تشابه افسانه های سیاگالش و لش، حماسه های رستم و ایلیامورامتس، و اسطوره های میترا و داژبگ، ضحاک و تری گلاوا، اهورامزدا و بیل بگ، اهریمن و چرن بگ نشان داده شده اند. برخی از این شباهتها اتفاقی به نظر می رسند (مانند شباهت لش و سیاگالش) اما برخی نیز ریشه در نژاد و فرهنگ مشترک این دو کشور دارند (مانند اهورامزدا و اهریمن). اساس کار این مقاله گزارش تطبیقی اسطوره ها و افسانه های روسیه و ایران بر مبنای نظریه چامسکی درباره شباهتهای ژرف ساختی است، اگرچه گاه یکی از آنها دارای پیشینه بیشتری است و ممکن است بر دیگری اثر گذاشته باشد.

سبک شناسی در حوزه های گوناگون تحقیقات ادبی به ویژه در نقد ادبی متون نقش مهمی دارد و طبقه بندی علمی آن می تواند کار آموزش سبک را آسان کند. هدف از این نوشتار نگاهی انتقادی به کتابهای سبک شناسی از جهت تقسیم بندی شیوه های نثرنویسی است. برای رسیدن به این هدف ابتدا دیدگاههای تعدادی از محققان در تقسیم بندی شیوه های نثرنویسی بیان شده و سپس به نقد و بررسی آنها پرداخته شده است. مهمترین آسیبهای این گونه تقسیم بندیها عبارت اند از: مشخص نکردن مبانی تقسیم بندیها، نارسایی تعاریف، تناقض در تعیین مصداقها، چندگونگی تقسیم بندیها و اختلاف در نامگذاری، عدم تمایز نثر ادبی از نثر غیر ادبی، کلی بودن تقسیم بندیها و انعطاف ناپذیربودن آنها، کم توجهی به بعضی از گونه های سبکی به ویژه سبک فردی و خرده سبکها، درآمیختگی نوع نثر با سبک نثر، نگاه تک بعدی به سبک نثر و کم توجهی به تعیین عناصر و شاخصه های سبکی و روشهای تحلیل سبک و....

سه گرایش اصلی در نقد آثار ادبی با سه محوریت نویسنده، متن و خواننده که در طول زمان هر یک جایگاه خود را داشته اند، مطرح است. در گرایش اول، منتقد با مطالعه بیوگرافی نویسنده برای رسیدن به معنی و مفهوم موجود در متن ادبی اقدام می کند. در گرایش دوم که اساس نقد ساختارگرایان است، منتقد با مطالعه بر روی متن و ساختار آن درصدد درک نیات نویسنده است. در گرایش سوم با محوریت خواننده، منتقد او را عامل تعیین کننده، هم در آفرینش اثر و هم در دریافت معنی آن، می داند و با تکیه بر خواننده محوری، نقد خود را بر پایه تمایلات هویتی و زمانی او بنا می کند. این مقاله با هدف نشان دادن سیر تحول نظریه های ادبی معطوف به خواننده، به توضیح درباره نظریات منتقدین گرایش سوم می پردازد که تئوریهای خود را بر پایه فلسفه پدیدارشناسی بنا نهاده و با تکیه بر آزادی انسان و به تبع آن آزادی خواننده، برداشت فردی و تفسیر معنایی وی را اساس نقد خود قرار می دهند.