پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1395 | دوره:12 | شماره:2 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:10

عاشقانه ها بخشی جدایی ناپذیر از حماسه های ملی ایران بشمار می روند. با توجه به این که حماسه های پس از شاهنامه متاثر از آن بوده اند، بسیاری از ویژگی های غنایی شاهنامه در آن ها یافت می شود. در این مقاله کوشش می شود با روی کرد نظریه بینامتنی نگری این ویژگی ها بررسی شود. بینامتنی ها به لفظی، موضوعی و محتوایی تقسیم می شود. این مقاله با روش توصیف و تحلیل محتوایی و کتاب خانه ای، حماسه ها را از منظر بینامتنی محتوایی بررسی می کند. نتایج این بررسی ها بیان کننده آن است که موضوع هایی همانند عاشقی از راه شنیدن، نقش میانجی ها در عشق، پیش گامی زنان در ابراز عشق، نقش موبدان و منجمان و ... به صورت بینامتنی در اغلب عاشقانه ها بکار رفته است.

هاتفی جامی خواهرزاده عبدالرحمان جامی و از شاعران توانای دوره تیموریست که در همه فنون شاعری بویژه مثنوی های داستانی توانایی و مهارت داشته و به پیروی از نظامی چند منظومه داستانی به نام های لیلی و مجنون، شیرین و خسرو، هفت منظر و تمرنامه پدید آورده است. وی اواخر عمر منظومه ای حماسی به نام شاهنامه در فتوحات شاه اسماعیل صفوی سرود که ناتمام ماند. علاوه بر مثنوی های یادشده، از هاتفی دیوان شعری در دست است. تمرنامه مهم ترین و بهترین اثر اوست که حماسه ایست تاریخی در گزارش زندگی، جنگ ها، دلیری ها، کشورگشایی ها و ویران گری ها و خون ریزی های تیمور. هاتفی این منظومه را بر بنیاد ظفرنامه شرف الدین علی یزدی سروده است و چنان که هم خود او گفته و هم مقایسه این دو متن نشان می دهد، به ظفرنامه کاملا وفادار بوده و جز پاره ای تعبیرهای شاعرانه که لازمه نظم است، چیزی بر متن نیفزوده، بلکه گاه چیزهایی از آن کاسته است. هاتفی در ساخت و پرداخت این اثر حماسی از یک سو شاهنامه فردوسی و از دیگر سواسکندرنامه نظامی را سرمشق ساخته است. پاره ای از شگردهای بلاغی آن بیش تر از شاهنامه و نیز ساختار کلی کتاب از اسکندرنامه اثر پذیرفته است. تمرنامه افزون بر ارزش ادبی که دارد از لحاظ تاریخی نیز درخور توجه است و منبعی موثق است در شرح حال تیمور و کشورگشایی های وی.

نظریه توهم توطئه یا پارانویا، یک نظریه مدرن سیاسیست که بر اساس آن، حاکم پارانوییک چنین می اندیشد که تمام کاینات در حال توطئه چینی علیه اوست و کشور را پیوسته دستخوش توطئه و براندازی از سوی دیگران می داند. او گاه بعمد می کوشد با توسل به توهم توطئه، نامشروع بودن حکومت خود و مشکلات داخلی را از کانون توجه واقع شدن دور کند و توجه مردم را به توطئه ها و کانون های بحران بیگانگان معطوف دارد. در این جستار با تحلیل داستان گشتاسپ بر مبنای نظریه توهم توطئه، چنین استنباط می شود که گویا گشتاسپ نیز به دلیل چنین توهمی، از یک هرم قدرت (لهراسپ، اسفندیار، رستم) سخت می هراسیده و از این رو در پی توطئه پردازی برای در دست داشتن یا از میان بردن هر سه رقیب برآمده است. بنابراین شاید سخن چینی های گرزم و در بندشدن اسفندیار، اقامت دوساله گشتاسپ در زابلستان و فرستادن اسفندیار به جنگ با رستم، همه، نقشه هایی از پیش طراحی شده و درهم تنیده به وسیله خود گشتاسپ بوده است تا با بحران سازی، هم بر نامشروع بودن حکومت و تصاحب تاج و تخت از پدرش سرپوش گذارد و هم رقیبان تاج و تخت خود را از میان بردارد. در فرجام گشتاسپ موفق می شود با توسل به توهم توطئه، هم دو رقیب سرسخت خود، یعنی لهراسب و اسفندیار را از میان بردارد و هم با مخدوش کردن چهره زابلیان به واسطه کشتن شاه زاده ای ایرانی، سال های سال بی منازع بر مسند قدرت نشیند.

مساله منابع فردوسی در سرودن شاهنامه و شیوه کار او یکی از چالش های اساسی در شاهنامه پژوهیست. گروهی بر پایه همانندی برخی از عنوان های داستان های یادشده در مقدمه بازمانده از شاهنامه ابومنصوری، این کتاب را یگانه منبع فردوسی دانسته اند. برخی دیگر معتقدند که فردوسی در کنار شاهنامه ابومنصوری از منابعی دیگر نیز استفاده کرده است. دلیل اصلی این گروه از پژوهش گران آن است که از آن جایی که منبع مشترک و اصلی فردوسی و ثعالبی همین شاهنامه ابومنصوریست، بخش هایی از شاهنامه مانند بیژن و منیژه و هفت خان رستم که در کتاب غررالسیر ثعالبی نیامده، قطعا از منبعی دیگر گرفته شده است. این درحالیست که اگرچه مساله استفاده ثعالبی از شاهنامه ابومنصوریبه دلیل اذعان نویسنده غررالسیر اثبات پذیر است، به دلیل از میان رفتن شاهنامه ابومنصوری نمی توان بدرستی مشخص کرد که ثعالبی دقیقا در کدام داستان از این شاهنامه استفاده کرده است. تجزیه چهار روایت از داستان اردشیر بابکان از چهار متن و مقایسه با روایت شاهنامهفردوسی حاکی از آن است که فردوسی ضمن بهره گیری از منبعی مکتوب، به صورت التقاطی از منابع متعدد در تدوین داستان اردشیر بابکان استفاده کرده است.

شاهنامه، اثر ابوالقاسم فردوسی، همواره سند و هویت قوم ایرانی شمرده می شده است. در طول دوران هزار ساله پس از سرایش شاهنامه، بیش تر شاعران و نویسندگان ادب فارسی، ضمن پذیرش آن به عنوان مهم ترین منبع و مأخذ داستان های حماسی و اسطوره ای ایران، هرگاه نگاه و توجهی به اسطوره ها و داستان های پیش از خود داشته اند، از بن مایه های حماسی و زمینه های تلمیحی این اثر بهره هایی بسیار برده اند. از آن-جاکه شاهنامه فردوسی، اثری حماسی و ملیست، انتظار معمول آن است که این اثر و درون مایه های آن، بیش تر در گونه وابسته خود، یعنی حماسه، بر ادبیات پس از خویش تاثیر بگذارد، اما نکته جالب توجه این است که بازتاب و حضور این اثر در قالب غزل که قالبی عاشقانه و گونه ای متفاوت با حماسه است، بسیار گسترده و فراتر از انتظار است. در این پژوهش با بررسی غزل های حسین منزوی، به عنوان یکی از شاخص ترین غزل سرایان روزگار معاصر، به این نتیجه دست یافته ایم که شاهنامه فردوسی با آن که متنی حماسی و ملیست، به دلیل پیوندها و گره خوردگی های عمیق با تمدن و فرهنگ ایرانی و نیز توانایی سراینده اش در خلق شاه کاری ادبی، توانسته است بر تمامی حوزه های شعر فارسی، حتا ساحت تغزلی و عاشقانه اش، تاثیراتی عمیق و پای دار بر جای بگذارد.

شاهنامه در بردارنده مضامینی ناب است که فردوسی آن را با هنرنمایی پهلوانان گوناگون، منظوم ساخته است. در این میان سیاوش به عنوان تنها شاه زاده ای که نماد پاکیست، بسیار جالب توجه است. او همه خصوصیات یک فرمان روای آرمانی را در اندیشه و گفتار خود دارد. او شاه زاده ایست که می تواند آینه تمام نمای آرزوی دیرینه ملت های جهان باشد. نگارنده در مقاله پیش رو با عنایت به ویژگی های حاکم آرمانی (کاریزماتیک)، بر اساس نظریه ماکس وبر، بر آن شده است تا به بررسی شخصیت سیاوش بپردازد.

پشوتن، نام بردارترین پسر گشتاسب در سنت و ادبیات مزدیسناست. در باب فرجام کار وی با چند روایت متناقض روبه رو هستیم: نخست مشهورترین روایت بر پایه اسناد و شواهد موجود از گزارش ها و روایت های متون کهن پهلوی، پشوتن یکی از بی مرگانیست که در آخرالزمان پیش از هزاره هوشیدر، علیه بدکاران و دیوان رستاخیز می کند و هم چنان در هزاره هوشیدرماه، سروری خواهد کرد. دیگری روایتی از چگونگی نامیرایی پشوتن با خوردن شیر یشته شده از دست زردشت به نقل از منظومه زراتشت نامه است و سوم روایت، روایت نادر و یگانه بهمن نامه از مرگ پشوتن به دست بانوگشسب است که اتفاقا با معنای لغوی اسمش نیز متناسب است. در دیگر منابع، بویژه در شاهنامه فردوسی و شاهنامه ثعالبی و دیگر روایت های اسطوره ای، حماسی، تاریخی و روایت های نقالی و شفاهی عامیانه موجود، هیچ اشاره ای به مرگ یا بی مرگی پشوتن نشده است. نگارنده در این مقاله با در نظر گرفتن هر سه گزارش، در روایت زراتشت نامه اندیشیده، با بهره گیری از گواهی های همانند در ادبیات ایران و ملت های دیگر، آن را بررسی کرده است.

شاهنامه فردوسی از همان سال هایی که این اثر آفریده شد، معتبرترین سند هویت و خصلت های قومی و عامل تقویت روحی مردم ایران شناخته شده است. این منظومه از آغاز سرایش، در گروه ها و طبقات مختلف مردم ما اثر عمیق و جاویدان نهاده و بسی داستان ها و باورها را پدید آورده است. اغلب داستان های آن، روایت های شفاهی گوناگون در میان عامه مردم این سرزمین داشته است و آنان با قومیت ها و گویش های مختلف و با روایت های متعدد و گوناگون، دل بستگی ویژه خود را به این اثر ارزش مند نشان داده اند. داستان ضحاک ماردوش یکی از این داستان هاییست که روایت هایی متعدد و متفاوت در میان عامه مردم دارد. نگارندگان مقاله حاضر برآنند در این جستار، روایتی از داستان ضحاک را در شهرستان هشت رود، تحلیل و بررسی کنند [1].