پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1390 | دوره:7 | شماره:12 |تعداد مقالات:12

تفسیر آیات قرآنی در کشف الاسرار میبدی، از سه بخش که میبدی آن ها را با عنوان های «النوبه الاولی و النوبه الثانیه و النوبه الثالثه» یاد کرده تشکیل شده است. بدین صورت که نوبت اول: ترجمه لفظ به لفظ آیات قرآن، نوبت دوم: تفسیر به روش عام اهل سنت و نوبت سوم: تفسیر برخی از آیات به مذاق عرفا (در قالب کلامی موزون و مسجع) است. اغلب صاحب نظران و نویسندگان، نوبت سوم کشف الاسرار را تاویل نام نهاده اند، در حالی که میبدی در همه جای تفسیر خویش، با تاویل (تفسیر به رای)، سرسختانه مخالفت می ورزد. این نوشتار به بررسی اعتبار علمی تاویل، در نوبت سوم کشف الاسرار می پردازد و می کوشد تا دیدگاهی علمی تر و سنجیده تر در این خصوص عرضه کند.

از جمله مضامین و موضوعاتی که از دیرباز در ادبیات گسترده و پربار تعلیمی عرفانی توجه کافی و وافی بدان ابراز گردیده است، مضمون خاموشی و سخن به مقتضای حال گفتن است. اهمیت و جای گاه خاموشی در پهنه ادب فارسی از گذشته تا حال، به اندازه ای بوده است که زندگی و مرگ افراد بشر را تعیین کرده، سعادت و شقاوت ابدی را در پی داشته است. شاعر و ادیب پرآوازه سبک هندی (اصفهانی)، صائب تبریزی با تکیه بر افکار و اندیشه های عرفانی مولانا در باب خاموشی و انوع سه گانه آن (زبان خاموش و ضمیر گویا زبان و ضمیر خاموش ضمیر خاموش و زبان گویا) و با بهره گیری از عناصر خیال شعری از جمله تشبیه تمثیل (اسلوب معادله) و تلمیح در دیوان خود، که بحق اطلاق نام «خاموشی نامه» بر آن بجا و شایسته می نماید، توانسته است رسالت خود را به عنوان ادیب و معلمی که هم دم دارالامان خاموشی است، نسبت به مردم زمانه خویش و آیندگان، بخوبی و با استادی هر چه تمام تر ادا کرده باشد. نگارنده در این نوشتار به تفحص در این زمینه هم راه با ذکر شواهدی از شاعران دیگر پرداخته است.

آن چه هنر حافظ را به صورتی متمایز و غیرقابل تعبیر نشان می دهد، سنخیت لفظ و معنی و پوشیدگی نجیبانه مشترکی است که در نسوج آن دو حلول کرده است. مفاهیم و معانی بدیع و بلندی که پرده نشین ضمیر اوست در قالب الفاظی حلول کرده است که غالبا جانشین پذیر نیست. نه لفظ عایق معنی است و نامحرم و نه معنی رمنده و گریزان از لفظ و قالب. گویی الفاظ و معانی در دیوان این گوینده بزرگ، پیوندی ذاتی دارد. در این نوشته کوشش نگارنده برآن است که از ره گذر شواهدی گویا این سنخیت شناخته آید.

وندیداد یکی از بخش های پنج گانه اوستای موجود است. برخی از واژه های وندیداد تنها یک بار در اوستا بکار رفته و به لحاظ معنایی دچار ابهام است. در این مقاله تلاش شده تا با بررسی ریشه شناختی و ساختاری یکی از این واژه ها، ابهام موجود در معنای آن برطرف گردد.

وجه شبه از آن جهت که قدرت تخیل شاعر را نشان می دهد، یکی از مهم ترین ارکان تشبیه بشمار می آید. در کتب بلاغت سنتی، وجه شبه را به صورت هایی مختلف دسته بندی کرده اند. مانند وجه شبه حسی و عقلی، وجه شبه حقیقی و خیالی، وجه شبه تمثیلی و غیرتمثیلی. اما در این آثار نحوه ارتباط میان وجه شبه خیالی و دو سوی اصلی تشبیه کمتر مورد توجه بوده است. نیما در بسیاری از تشبیهات خود از وجه شبه های خیالی بهره برده است. در این مقاله، نگارنده بر اساس جدول «گوتلی» رابطه این رکن را با مشبه و مشبه به از دیدگاهی جدید مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. آن چه در وجه شبه های خیالی نیما برجسته است، استفاده از صورت هایی خیالی است که می تواند به مشبه یا مشبه به و یا به صورت هنری تر به هر دو رکن مذکور شخصیت بدهد.

سبک و سبک شناسی به عنوان یک علم از فنون جدید است که در سال 1909 با اثری از بالی - که از شاگردان دوسوسور بود - درباره سبک شناسی شناخته شد و رفته رفته مورد توجه سایر زبان شناسان اروپایی قرار گرفت. این علم بعدها در ایران رواج یافته، مورد توجه صاحب نظران قرار گرفت. در این پژوهش با عنوان تحلیل عناصر زبانی شعر حسین پناهی (1335-1383) از دیدگاه سبک شناختی، به تحلیل ویژگی های سبکی زبان اشعار مرحوم پناهی پرداخته شده است. از جمله این ویژگی ها می توان به تاثیر سینما و هنر بر این آثار، زبان ویژه، وفور اسم های خاص و واژگان بیگانه و ... اشاره کرد. رنگ ها نیز از جمله مواردیست که با بررسی آن، به دیگر ویژگی زبان شاعر می رسیم. بسامد و درصد هر کدام از ویژگی ها در پایان بیان شده است.

این نوشتار، به بررسی و تحلیل «درگذشت» شخصیت های تاریخ بیهقی و بحث درباره مسائل پیرامون آن اختصاص دارد. همان گونه که نقش آفرینان این تاریخ از لحاظ شخصیتی با یک دیگر متفاوتند، مرگ و درگذشت آنان نیز از جهات مختلف چون حساسیت، کیفیت و پیامدهایی که بدنبال دارد، از یک دیگر متمایز است. در بخش نخست: «مرگ های ویژه و حساس»، «مرگ های معمولی»، «مرگ های حماسی» و «مرگ های سیاسی مذهبی» مورد بررسی قرار می گیرد. در بخش دوم از «شیوه های مرگ» اشخاص در تاریخ بیهقی سخن می رود. «قتل»، «مرگ طبیعی»، «مرگ مفاجات» و «مرگ نامعلوم»، عناوین قسمت های مختلف این بخش است. بخش سوم دربرگیرنده دو مرحله است: «شخصیت ها پیش از مرگ» و «شخصیت ها پس از مرگ». بخش چهارم به ذکر و شرح ملزومات مرگ هم چون «وصیت»، «تدفین» و «تعزیت» و بخش پنجم به موضوع «مرثیه» اختصاص یافته است.

در این مقاله، کوشش نگارنده بر آن است که با مطرح نمودن مباحثی هم چون کلیاتی درباره مکتب رمانتیسم، ریشه اصطلاح رمانتیسم، ویژگی های رمانتیسم و شعر غنایی در مکتب رمانتیسم، گامی دیگر در شناساندن این مکتب بردارد و سپس با طرح موضوع جلوه های رمانتیسم در سبک های ادبی ایران، به مقایسه تحلیلی شعر «دودکش پاک کن» ویلیام بلیک و «طفل یتیم» پروین اعتصامی پردازد و بدین ترتیب تجلی رمانتیسم را در شعر این دو شاعر نشان دهد.

بزرگان ادب فارسی همواره سعدی را به زبان شیرین، فصیح و ساده اش می ستایند. این نوشته قصد دارد تا با بررسی زبان غزل های سعدی، در حد بضاعت خود، به راز زیبایی و سادگی کلام سعدی پی ببرد. به این منظور زبان غزل های او را از ابعاد مختلف تحلیل کرده است. در ابتدا ویژگی های کلام سعدی در سطح واژگانی و نحوی و شیوه جمله بندی بررسی شده است، در ادامه پیرامون دیگر اجزای زبان سعدی یعنی طرز کاربرد حروف، حذف و ایجاز کاربرد زبان محاوره ای و زبان کنایه ای سخن رفته است و در نهایت به نقش زبان در پدید آوردن تصویرهای بی تصویر پرداخته است.

تصوف به دلیل پای بندی به اصولی چون نظام احسن خلقت، جبر و تقدیرگرایی، و تسلیم طلبی در اعتقاد، و نیز به سبب تمایل به تساهل و تسامح در رفتار، اساسا بر وضع موجود چندان اعتراض و انتقادی ندارد. اما واقعیت این است که در عمل شکایت بزرگان صوفیه از اوضاع روزگار و کار و کردار آدمیان، در مجموع چندان هم اندک تر از شاعران و سایر مردمان نیست. ریشه این ناخرسندی ها را باید در چه عواملی جست و جو کرد؟ حقیقت این است که در بسیاری از دوره ها در هم آشفتگی اوضاع روزگار آن چنان شدید بوده است که حتی زبان بزرگان صوفیه را نیز به انتقاد باز کرده است. علاوه بر این دنیاگرایی و بی رغبتی به آموزه های دینی و بویژه فراموشی یاد حق از ذهن و زبان مردم و ارباب قدرت در زندگی روزمره و ایجاد درگیری های تعصب آمیز فرقه ای و وابستگی به مقام و ثروت به وسیله متولیان مذاهب، و البته روحیه حساس و هنرمندانه اهل تصوف، از عوامل موثر این نارضایتی ها بوده است.

نیایش «یثااهووئیریو / اهونور» (yaJ a ahu vairiio/ ahunawar) مقدس ترین و شاید باستانی ترین نیایش زردشتیان است که احتمالا پیش از بازنویسی اوستا در دوران ساسانی، درآمدی بر گاهان بوده است. این قطعه منظوم ویژگی های کنایی گاهان و سنگینی معانی آن را دارد و در وزن همانند «اهونودگاه» سروده شده است، ولی در اوستای کنونی، بند سیزدهم از یسن بیست و هفتم است. دعای اهونور از جهت درون مایه در بردارنده معانی ژرف و از جهت لفظی دارای معانی کنایی و استعاری دقیقی است که دریافت درست آن را دشوار می سازد. در گفتار پیش رو کوشیده شده این نیاش با در نظر داشتن پژوهش های پیشین، و بر اساس مفاهیم اوستای گاهانی و جدید، و نیز با تکیه بر متون پهلوی، بویژه فرگرد نخست «بغ نسک»، که در برگیرنده بخش اعتقادی دینکرد نهم بوده و تاکنون کمتر مورد توجه پژوهش گران قرار گرفته است، بررسی شود. بغ نسک یکی از نسک های اوستای دوره ساسانی است که هر چند متن اوستایی آن باقی نمانده است، خلاصه ای از مطالب آن بر اساس دریافت مولف دینکرد، در دینکرد نهم آمده است. «بغان یشت» نیز که در بردارنده سه یسن 19، 20 و 21 اوستاست، قدیمی ترین تفسیری است که به زبان اوستایی از سه دعای مهم زردشتی برجای مانده است.