زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)
سال:1389 | دوره:53 | شماره:220 |تعداد مقالات:9

تکیه بر فر ایزدی و اعتقاد به شاه آرمانی در فرهنگ و ادبیات و اساطیر ایرانی، اندیشه ای دیرین و پنداری با سابقه است. فر به عنوان یک اسطوره ریشه دار و عمیق حداقل دو نقش اساسی بر عهده داشت؛ نخست اینکه نظام موروثی پادشاهی را توجیه می کرد و دیگر آنکه با پیوند قدرت پادشاه به قدرت و اراده الهی به آن جنبه معنوی و دینی می بخشید. در اوستا و متن های پهلوی و به تبع آنها در شاهنامه رد پای این اسطوره به طرزی عمیق و پررنگ نمایان است. محوریت اندیشه فر در فلسفه سیاسی، تفکر دینی و باورهای مردمی ایران باستان از ژرفا و شمول هرچه تمام تر این کهن اسطوره حکایت دارد، اما با توجه به تاثیر انکارناپذیری که تحولات اجتماعی و دینی در ساختار و محتوای اسطوره ها دارند، در طول دوره اسلامی، هرچه از دوران باستان فاصله می افتد، تحول اسطوره فر از یک اندیشه اعتقادی و بنیاد سیاسی و اجتماعی به یک پندار موهوم و باور عامیانه، بیشتر قابل مشاهده است. در این دوره، از یک سو اسطوره فر رنگ می بازد و از سوی دیگر با اسطوره «همای سعادت» در می آمیزد. این تلفیق، به وفور، در آثار ادبی سده های میانی در قالب تعبیراتی چون «فر هما» و «همایون فر» رخ می نماید و در دوره های متاخر به موازات کاسته شدن از جایگاه اندیشه «فر کیانی»، به تدریج «همای سعادت» با ژرفایی به مراتب کمتر و صرفا در لا به لای آثار ادبی و لایه هایی از اندیشه عامیانه جایگزین آن می شود.

زن و جایگاه حقوقی و انسانی وی از بحث های داغ مکاتب فکری معاصر به خصوص اومانیسم و فمینیسم است و موضوعی است که محققان و نویسندگان و شاعران زیادی - در گذشته و حال - ضمن آثار خویش به آن پرداخته اند. خاقانی نیز یکی از شاعرانی است که حضور زن در دیوان او بازتاب قابل توجهی دارد و اشعارش در این خصوص، زمینه ساز نقدهای تندی علیه او شده تا جایی که برخی از پژوهشگران وی را زن ستیزترین شاعر ادبیات فارسی دانسته اند. موضوع جستار حاضر بررسی همین نکته است که آیا خاقانی به راستی زن ستیزترین شاعر ادبیات فارسی است؟ نویسندگان مقاله حاضر با در نظر داشت واقعیت هایی از قبیل: 1- مباحث روان شناختی؛ 2- اقتضای حال و مقام (جغرافیای کلام)؛ 3- شرایط خانوادگی و اجتماعی شاعر؛ 4- شیوه بیان طنزآمیز خاقانی یا لحن سخن وی، بر آن اند که دلیل قضاوت های تند برخی بزرگان در متهم کردن وی به افراط در زن ستیزی، این است که در فهم برخی اشعار وی دچار سوء برداشت گردیده اند. البته قابل انکار نیست که شواهدی دال بر خوارداشت زن در آثار خاقانی دیده می شود اما واقعیت این است که وی از این حیث تفاوتی با دیگر بزرگان ادبیات ما ندارد، زیرا نگاه منفی به زن در آثار ادبی، متاسفانه ویژگی غیر قابل انکاری است که ریشه در اندیشه ها و تعالیم آیین ها و ملل مختلف، چون مانوی، بودایی، یونانی ... و سوء برداشت از متون دینی و رسوخ اسرائیلیات در آن و باورهای عامیانه دارد.

درخت یکی از پدیده های طبیعت است که هنوز هم در میان بسیاری از اقوام، مقدس شمرده می شود. این پدیده که در بسیاری از اسطوره ها با اصل آفرینش ارتباط می یابد با اشراق و عرفان هم پیوند می شود. هم پیوندی اشراق و درخت در شعر سهراب سپهری، شاعر نوپرداز جلوه های متعددی می یابد از جمله در دید او «گل سرخ» قبله است و «چشمه» جانماز و «نور» مهر و «دشت» سجاده و «سرو» گلدسته و از این رو سهراب با تکبیره الاحرام «علف» و «قدقامت» موج به نماز می آغازد و با جهان بینی ای که ناشی از حقیقت زنده و ملموس است خدا را در «تپش باغ»، «لای شب بوها» و در «آب و گیاه» می یابد. نگارنده در این مقاله در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد:1- حضور عنصر طبیعت در شعر سهراب از کجا نشات می گیرد؟2- سهراب به چه صورت از ارتباط درخت و اصل آفرینش در اساطیر سود جسته است؟3- هم پیوندی درخت و اشراق در شعر سهراب بر چه مبنایی است؟در شعر سهراب، این هم پیوندی از خلقت آغازین انسان شروع شده و تا شرح سلوک عرفانی ادامه می یابد. شعر «نشانی» اوج هم پیوندی درخت و معرفت در شعر اوست که از درخت سپیدار آغاز می شود و به لانه نور بر بالای درخت کاج منتهی می شود.

ریخت شناسی قصه های عامیانه، در سال 1928 م. توسط فرمالیست روسی «ولادیمیر پراپ» آغاز شد. وی اساس کارش را بر پایه اعمال شخصیت های قصه نهاد و عملا، ساختار صد قصه از قصه های جن و پری روسی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. تحلیل ساختاری که در حوزه ادبیات فارسی، به تازگی مورد استقبال قرار گرفته است، گامی است در جهت شناخت دقیق تر و همه جانبه تر آثار ادب فارسی. این تحقیق بر آن است که یکی از قصه های مثنوی با عنوان «قلعه ذات الصور» را بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد و به الگویی ساختاری موافق با الگوی پراپ دست یابد.

هدف پژوهش حاضر آن است که نشان دهد، سال های ابری، از جمله آثاری است که جامعه کرمانشاه را در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل، کاملا به تصویر کشیده است و در لا به لای این توصیفات، تقابل سنت و تجددخواهی را می توان به طور آشکارا، مشاهده نمود. علاوه بر این، برجستگی برخی از مولفه های معنایی و تحلیل های جامعه شناسانه نویسنده از حوادث، رنگ و بوی آثار رئالیسم سوسیالیستی، به آن بخشیده است. برای دست یابی به این هدف، ابتدا به طور اجمالی، به مارکسیسم و یکی از خوانش های آن، رئالیسم سوسیالیستی و سیر تاریخی آن اشاره شده، سپس، از آن جایی که اجتماع در اکثر موارد، علاوه بر پیش زمینه اثر (محتوا)، در روساخت آن نیز تاثیر می گذارد و با عناصر بیرونی اثر (فرم و ساختار) پیوند می خورد، در دو بخش جداگانه، بازتاب اجتماع و رئالیسم سوسیالیستی بررسی شده است؛ در بخش نخست، انعکاس برخی از نهادهای جامعه مانند فرهنگ، سیاست، اقتصاد، خانواده و مدرسه در محتوای اثر نشان داده شده و در بخش دوم، بازتاب آن در ساختار و بافت داستان با تکیه بر سه عنصر شخصیت، زبان و صحنه های داستان، مورد بررسی قرار گرفته است.

با بررسی منابع اساطیری و حماسی مربوط به رستم چنان بر می آید که میان این قهرمان اساطیری و رودخانه هیرمند پیوندی معنادار وجود دارد. پیدایش هم زمان و غیرطبیعی آن دو در یک دوره به خصوص اساطیری و شهادت باورهای رایج در منطقه سیستان، حاکی از تایید این پیوند راز آلود و قابل تفسیر است. با کنار هم چیدن آن اسناد و مدارک می توان ادعا کرد که رستم قهرمان خاص هیرمند و گاهی تجسم انسانی این رودخانه است.

در طول تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، صوفیه برای مصون ماندن از مخالفت ها و تهدیدات اهل شرع و متهم شدن به کفر و زندقه، همواره کوشیده اند تا مبانی عقیدتی و اعمال طریقتی خود را با مستندات قرآنی و حدیثی توجیه کنند. قصه اصحاب کهف به لحاظ مشابهاتی که عرفا بین «اولیااله» و «اصحاب کهف» قایل شده اند، در کتب عرفانی جایگاه ویژه ای دارد. اطلاق لفظ فتیه (جوانمردان) برای اصحاب کهف، تقویت ایمان و فزونی هدایت آنها توسط خداوند، نهان شدن ایشان در غار از شر دشمنان، خوابیدن و بیدار شدنشان به اراده حق تعالی و ... جزو مواردی است که با علایم و خصوصیات اولیااله، از جمله: «فتوت»، «حفظ»، «استتار»، «تسلیم» و ... تطبیق داده شده است.

بر مبنای تقسیم بندی محقق حلی در شرایع الاسلام، که مباحث فقهی را به چهار بخش عبادات، معاملات، ایقاعات و احکام تقسیم نموده، در این مقاله تنها به احکام پرداخته شده و پس از طرح و توضیح مباحث فقهی، دیدگاه مولوی در زمینه صید و ذباحه، غصب، ارث، قضاوت، حدود و تعزیرات، خطای حاکم، قصاص و دیات بررسی شده است. غالب دیدگاه های فقهی مولوی منطبق بر نظر مشهور فقها است؛ در برخی موارد رای او با آرا فقهی فقیهان سنی و گاهی نیز با فقیهان شیعی مطابقت دارد و گاهی نیز به نظر می رسد دیدگاه فقهی منحصر به فردی دارد که با هیچ مذهبی قابل انطباق نیست، اما در بررسی به عمل آمده به این نتیجه رسیدیم که با اصول تفسیر قوانین و توجیه علمی و منطقی می توان به یک نقطه اشتراک در آرا او و دیگر فتاوا رسید. لیکن نمی توان انکار نمود که در موارد نادری نیز، دیدگاه مولوی با رای مشهور فقها هیچ نسبتی ندارد، و البته طبیعت اجتهاد و استنباط نیز همین را اقتضا می کند.