شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:4 (پیاپی 14) |تعداد مقالات:11

هنجارگریزی یکی از موثرترین روش های برجستگی زبان و آشنایی زدایی در شعر است که همواره، شاعران از آن استفاده کرده اند. هوشنگ ایرانی یکی از شاعرانی است که در اشعارش به صورت گسترده، دست به هنجارگریزی زده است. نگارندگان در این جستار، در پی پاسخ به این سوال بودند که ایرانی چگونه و در چه حوزه هایی به هنجارگریزی دست یازیده است. بررسی های به عمل آمده، نشانگر این موضوع است که هوشنگ ایرانی در اشعارش از انواع هنجارگریزی بهره برده است. اما این بهره گیری به صورت یکسان نیست؛ یکی از هنجارگریزی هایی که در اشعار ایرانی بسیار دیده می شود، هنجارگریزی نوشتاری است که به شکل های گوناگون در اشعار او وارد شده است. هنجارگریزی زمانی یا باستان گرایی نیز در اشعارش بسامد بالایی دارد که شاعر هم در حوزه نحو و هم در حوزه واژگان، از آن بهره گرفته است. هنجارگریزی معنایی به صورت گسترده و در هیات آرایه های تشبیه، تشخیص، حسامیزی و تصاویر پارادوکسی در اشعار او نمود دارد. همچنین علاوه بر این، او در حوزه های نحو، واژگان و آوا نیز به هنجارگریزی دست یازیده است.

مرثیه شهرها یکی از انواع مرثیه است که شاعر در آن به توصیف شهرهای حادثه دیده و بیان دردها و رنج های مردم آن شهرها که دستخوش خرابی و ویرانی گشته اند می پردازد. این پژوهش مطالعه ای با رویکردی تاریخی - تطبیقی به این نوع ادبی در دو ادب فارسی و عربی است و این نکات را تبیین می کند که رثای شهرها در دو ادبیات دارای علل و اسباب مشترک سیاسی و داخلی، تجاوز و حمله بیگانگان به قلمرو اسلامی است که شاعران ایرانی و عرب، حادثه را مصیبت امت اسلامی دانسته و بدون در نظر گرفتن محدوده جغرافیایی و زبانی به رثای شهرهای اسلامی پرداخته اند. همچنین مشترکات دینی و فرهنگی ادبای فارس و عرب موجب برخوردی یک سویه در بسیاری از مضامین رثای شهر گشته است که نشان از پل های ارتباطی موجود بین دو امت از قدیم تاکنون دارد. عاطفه صادق و سخنان به دور از تکلف و تصنع، سرشار بودن از حکمت ها و پند و اندرزها، وجود مفاهیمی دینی چون قضا و قدر ویژگی بارز قصاید عربی و فارسی در این زمینه است. همچنین این مراثی بخشی از مصادر تاریخی شهرهای حادثه دیده محسوب می شوند.

شعر معاصر عربی و فارسی، فرآیندی است که می کوشد جایی برای بازتاب همه دغدغه های انسانی داشته باشد. عواطف، اهداف، پیروزمندی ها، ناکامی ها و همه مسائل انسانی، جایگاهی قابل توجه را در گستره آن دارا می باشند. از جمله مسائل انسانی در عصر جدید، وجود محدودیت هایی است که انسان را از رسیدن به تعالی مورد نظر باز می دارد؛ این محدودیت ها گاهی در شکل عناصری بروز می کنند که به شکل اعجاب انگیز خود را به زندگی انسان تحمیل کرده اند و شگفت تر این که انسان نیز به وجود آن ها عادت می کند اما در این بین جان های گرم و سرهای پرشوری، ظهور می یابند که بی محابا به استقبال این موانع سترگ می روند و به کارزار با آن ها می پردازند، امل دنقل مصری و نصرت رحمانی پارسی گو از این گروه اند. این نوشته بر آن است تا ضمن ارائه نمایی کلی از پدیده شورش در شعر دو شاعر به مصادیق برجسته این محدودیت ها از قبیل خود، اجتماع، زمان و دنیای جدید پرداخته فصل مشترک رویارویی دو شاعر را با آن ها به نمایش گذارد. نتیجه حاصله از پژوهش نشان از آن دارد که وجود انگیزه های مشترک در حوزه دو زبان، باعث شکل گیری تقابل هم سان دنقل و رحمانی با محدودیت ها گردیده است.

هدف این مقاله بررسی ثاثیرپذیری ملک الشعرا بهار از فردوسی است. به این منظور پس از بیان مختصری در مورد زندگی بهار در ارتباط با شاهنامه و شاهنامه پژوهی، تاثیرپذیری بهار از فردوسی در سه قسمت؛ ستایش فردوسی و شاهنامه، صحنه پردازی ها و توصیفات حماسی و کارکرد تلمیحات شاهنامه ای در دیوانش بررسی شده است. شواهد تاثیرپذیری از دیوان استخراج شده و درصورت نیاز ارتباط آن با مسایل اجتماعی و سیاسی زمان سرایش اشعار واکاویده شده است. نتیجه اینکه بهار در دوره های مختلف زندگیش مواضع و جهت گیری های مختلفی داشته و به تبع آن از شاهنامه تاثیرات گوناگونی پذیرفته است.

مهم ترین اندیشه نهفته در شعر «مانلی» نیما و «رکسانا» شاملو، جسجوی جهان آرمانی در آن سوی واقعیت، نگرش بدبینانه و نفرت انگیز به جهان واقعی و تلاش برای آفرینش و القای دنیایی پر از آرامش و کامرانی است تا روح از اضطراب و آشفتگی و درد و رنج این جهان بیاساید. از آن جا که نیما در اشعار خود، متاثر از سمبولیست های قرن نوزدهم فرانسه است نگارندگان برآنند که وی در اعتقاد به جهان آرمانی و جنبه سمبولیسم متعالی نیز نمی تواند از آنان متاثر نبوده باشد. این نوشته به بررسی و مقایسه دو شعر مذکور از نظر پیوند و شباهت میان آن ها و چگونگی نگرش شاملو و نیما به دنیای واقعیت، جهان آرمانی و خلق آن در شعر خویش و نیز پیشینه این اعتقاد و علت پیدایش آن می پردازد، در پایان نیز نشان می دهد که نیما در کار خود مصمم تر و امیدوارتر است و در جهان آرمانی اش پا می نهد اما شاملو در آن تردید دارد و در تلاش خود برای رخنه در فراسوی واقعیت شکست می خورد.

بی تردید بررسی تطبیقی روایت های مختلف و مقایسه اجزای داستان های حماسی و به ویژه مقایسه آن ها با منابع شفاهی و مردمی، می تواند به تحلیل های دقیق تری در شناخت ابعاد مختلف این داستان ها بیانجامد. یکی از داستان های حماسی ایران که با روایت های گوناگونی نقل شده، داستان پایان زندگی بهمن فرزند اسفندیار است. از آن جا که در این داستان برای نخستین بار یکی از قهرمانان منظومه های حماسی ایران در نبرد با اژدها کشته می شود؛ جست و جو در چگونگی و علل این امر بی سابقه و مهم، می تواند بسیاری از نکته های مبهم و تاریک را روشن کند. زیرا اژدهاکشی از دیرباز یکی از محوری ترین اصول پهلوانی و قهرمانی، در میان اقوام و ملل جهان بوده است. در مقاله حاضر برای فراهم آوردن زمینه ای مناسب برای تحلیل علل این پدیده، نخست قهرمانان اژدهاکش در حماسه های ایرانی جست و جو شده و بر حسب ویژگی های اساسی شان همچون برخورداری از فره، دسته بندی شده اند. سپس روایت های گوناگون مرگ بهمن که در منابع کتبی و شفاهی به ثبت رسیده استخراج و در سه دسته کلی تقسیم بندی شده است. تحلیل دقیق تر مرگ بهمن در نبرد با اژدها و حضور آذربرزین نوه رستم در این آوردگاه با دو کارکرد متفاوت، نشان می دهد که علل احتمالی ابداع این سرانجام شوم و بی افتخار برای فرزند اسفندیار، چگونه و از کجا می تواند سرچشمه گرفته باشد.

بیت آغازین داستان «رستم و سهراب»، از ابیات بحث برانگیز شاهنامه فردوسی است. محققان درباره نوع خوانش دو کلمه قافیه و معنی قافیه نخست، واژه کنج، نظرات گوناگونی ارائه داده اند. نگارنده در گفتار حاضر، ابتدا به نقل امهات اقوال شارحان این بیت پرداخته؛ سپس با عنایت به برخی نکات ادبی و زبان شناختی کوشیده است تا ثابت کند «کنج» را می توان هم به فتح و هم به ضم کاف خواند و معنای آن، احتمالا چین و شکن دامن کوه و بازه کوه است.

شاهنامه اثری است حماسی، متشکل از عناصر اسطوره ای و تاریخی که در قالب روایت داستانی بیان شده است. آمیختگی اسطوره و تاریخ در شاهنامه، و تحول و دگرگونی داستان های آن تا زمان منظوم شدن به دست فردوسی، پیچیدگی خاصی به ساختار داستان های آن داده است، چنان که ما احساس می کنیم با مجموعه ای از داستان هایی متعدد و متنوع روبرو هستیم. اما در پس این تکثرها و تنوع های روساختی، ژرف ساخت های مشترکی را می توان استخراج کرد. اسطوره اژدهاکشی با گستره جهانی اش، یکی از معدود ژرف ساخت های موجود در ساختار داستان های شاهنامه است. در این مقاله، با بررسی شاهنامه فردوسی، هفده داستان با ژرف ساخت اژدهاکشی استخراج شده است. پس از بررسی ساختار روایی داستان ها، با استفاده از ساختارگرایی استروس، اسطوره - واج های تشکیل دهنده ساختار داستان ها را استخراج کرده ایم. یافته های این پژوهش نشان می دهد اسطوره اژدهاکشی در ژرف ساخت برخی داستان های به ظاهر بی ارتباط با این اسطوره نیز وجود دارد؛ چون ژرف ساخت همه داستان ها مبتنی بر تقابل باروری طبیعت با سترونی است.