شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1389 | دوره:2 | شماره:3 (پیاپی 1-59) |تعداد مقالات:14

مطابق دیدگاه عرفا و بینش اشراقی، نفس انسانی که جوهری نورانی است، پس از هبوط از عالم قدس و اسارت در ظلمت عالم جسمانی، در جست و جوی فرصتی است برای رجعت به اصل ماورایی و وطن حقیقی خویش؛ یعنی سیری عروجی از حضیض نفس به اوج قطب نورانی وجود. در این مسیر، نفس از مغرب محسوسات گذر کرده به اقلیم هشتم و سرانجام، به شهرستان جان یعنی مشرق حقیقت ازلی می رسد. در مراحل این سفر، می توان طول و عرض نوعی جغرافیای عرفانی - مثالی را ترسیم کرد.

شکل گیری زبان خاص عرفانی، مخصوصا در تاویلاتی که از آیات قرآن ارایه می شود، ریشه در قرآن دارد، به عبارت دیگر، گرایش به تفسیر تاویلی برآمده از قرآن است. در قرآن، بخش زیادی از مفاهیم در قالب تمثیل بیان شده است. وجود این تمثیل ها در حقیقت نزدیک کننده هرچه بیشتر مفهوم به ذهن مخاطب است. تفاسیر عرفانی نیز که غالبا صورتی تمثیلی یا تاویلی دارند، از این سبک تمثیلی قرآن به ویژه در تاویل داستان های قرآنی بهره برده اند. در این میان، داستان حضرت یوسف (ع) از جمله داستان هایی است که وجوه عرفانی فراوانی دارد و چندین تفسیر عرفانی از جمله جامع الستین، حدائق الحقایق، کشف الارواح، انیس المریدین و شمس المجالسین (در دست تصحیح و چاپ) به طور خاص، در مورد آن پرداخته شده و این سوره از آغاز تا انجام، به صورت عرفانی تفسیر گردیده است. در تفاسیری همچون کشف الاسرار، تفسیر القرآن الکریم منسوب به ابن عربی و برخی کتب عرفانی نیز این داستان به طور کامل یا به صورت پراکنده و تنها بعضی از مفاهیم و آیات آن، مورد تاویل قرارگرفته است. تاویلات عرفانی این تفاسیر، لغات و مفاهیم آیات سوره یوسف و شخصیت ها و حوادث داستان را شامل می شود. برخی از این حوادث در قرآن ذکر شده و برخی دیگر، تنها در تفاسیر آمده، بی آن که در خود قرآن بدان اشاره شده باشد. این حوادث زمینه ساز تمثیل هایی است که در آن، عناصر تشکیل دهنده یک حادثه دقیقا رو به روی عناصر تمثیلی قرار می گیرد. مقاله حاضر ابتدا با نگاهی تطبیقی و تحلیلی به ذکر تاویلات عرفانی تعدادی از لغات و مفاهیم آیات این سوره در تفاسیر و متون عرفانی می پردازد و آن گاه برخی از مهم ترین تاویل هایی را که ذیل شخصیت ها و حوادث قصه نقل شده، نقد و تحلیل می کند.

مساله اساسی این مقاله تحلیل روابط و مناسبات شخصیت ها در لیلی و مجنون نظامی است. در این تحلیل، از الگوی کنش گر گریماس استفاده شده است. شش نقش اصلی یا به تعبیر گریماس، کنش گر، در این روایت بازیابی شده که عبارتند از: فرستنده، پذیرنده، فاعل، هدف، یاری گر و بازدارنده. بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق، در روایت لیلی و مجنون، فرستنده: عشق است که یک مفهوم انتزاعی است نه یک شخصیت عینی، پذیرنده: لیلی و مجنون، فاعل: مجنون و سپس لیلی، هدف: رسیدن لیلی و مجنون به یکدیگر، یاری گر: خویشان و اطرافیان مجنون و کنش گر بازدارنده: پدر لیلی و سپس ابن سلام است.از این پژوهش بر می آید که الگوی گریماس در تحلیل شخصیت های منظومه لیلی و مجنون تا حدی مفید و کارآمد است، بر اساس این الگو، خواننده با ذهنیتی روشن می تواند روابط و مناسبات شخصیت ها را دنبال کند و برخی از ویژگی هایی را که گریماس برای حکایت های فولکلوری بر می شمارد، در این روایت می توان دید، از جمله این که قهرمان هم فاعل و هم، پذیرنده است. در این داستان، «فاعل» به گونه ای است که هم بر لیلی انطباق می یابد و هم بر مجنون و هر دو به نوعی پذیرنده نیز هستند.

همراه با جست و جوی درک عمیق متون ادبی و فهم اهدافی که پدیدآورندگان آن ها دنبال کرده اند، بررسی متون ادبی با هدف افزایش شناخت عوامل موثر در شکل گیری آن (از جمله، عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، بین شخصی و عوامل درونی یا روان شناختی)، به طور روزافزونی مورد توجه قرار گرفته است که مبین ارزش فزاینده آن هاست. بررسی روان پویشی آثار ادبی، مورد رغبت بسیاری از محققان است. اما در ادبیات فارسی، شاید بیش ترین بررسی از این نوع، با استناد به آثار یونگ انجام گرفته است. در صورتی که بررسی روان تحلیلی متون ادبی، به گستره بسیار وسیع تری از یافته های بالینی روان شناسان تحلیل گر اشاره دارد.پژوهش حاضر از زوایای دیگری به تحلیل روان پویشی گلستان سعدی، به عنوان یک اثر معروف در ادبیات فارسی، پرداخته است. با توجه به دشواری قراردادن گستره وسیع تحلیل اثر ادبی ظریف و پیچیده ای مانند گلستان در یک مقاله، گزیده هایی از این اثر به عنوان بخش هایی مهم، مورد بررسی قرار می گیرند. حداقل، چهار مدل تفسیری برای گلستان قابل تامل است. این مدل ها، مستقیم، انعکاسی، مخاطب محور و ترکیبی هستند. دیدگاه های روان تحلیلی به گلستان نیز می توانند متمرکز بر محتواها یا فرایند های قابل دستیابی در آن باشد. همچنین، می توان هر یک از باب ها را تحلیل موضوعی کرد. دستیابی به تحلیل هایی از کل کتاب، کار بسیار دشوار، اما ارزشمندی است. اساس گلستان بر چشم انداز به زندگی استوار است که حضور پدیده مرگ در آن بسیار پررنگ است. به طور کلی، می توان مفاهیم مهمی مانند انحلال تعارض های روان شناختی یا تحول روان شناختی را از خلال این کتاب دریافت.

یکی از مفاهیم مهم نظریه کارل گوستاو یونگ در روان شناسی تحلیلی، «آرکی تایپ» یا «کهن الگوهای ناخودآگاه جمعی» است که در میان آن ها «نقابpersona » با مفهومی خاص، قابل تامل است. به نظر یونگ، انسان می کوشد تا حد امکان، بهترین تظاهر و تاثیر را در محیط اطرافش نشان دهد و خود را با هرچه از او انتظار می رود، هماهنگ کند، در حالی که بسیاری از علاقه ها و احساسات خود را به درون ناخودآگاهش می راند. یونگ این موضوع را با عنوان نقاب، مطرح می کند. نقاب در واقع همان نقشی است که جامعه از فرد انتظار دارد و فرد، شخصیت اصلی خود را در پشت این نقاب، پنهان می سازد. این نظریه را که کارل گوستاو یونگ در کم تر از یک قرن پیش ارایه کرده، می توان با توجه به رفتارهای ملامتی، مقایسه، نقد و بررسی کرد، اعمالی که صوفیان برای مبارزه با ریا و خودپسندی، انجام می دادند و به مرور زمان، منجر به پدیدآمدن طریقه ای خاص، به نام ملامتیه شد که هرچند اصول اولیه آنان تفاوتی با سایر فرقه های تصوف نداشت، اما شیوه ای که اهل این طریقه برای رسیدن به اهداف خود برگزیدند، آن ها را از سایر فرقه ها متمایز ساخت و با گذشت زمان، در تعالیم و رفتارشان نیز تغییراتی راه یافت که حساسیت دیگران و حتی بسیاری از صوفیان را برانگیخت. در این مقاله، مباحثی که یونگ با عنوان کهن الگوی نقاب و مصادیق آن مطرح کرده است، با توجه به رفتار ملامتیان، نقد و بررسی و شباهت ها و تفاوت های موجود، تحلیل می شود.

داستان های صادق هدایت به مثابهی منشوری است که از زوایای مختلف قابل بحث و بررسی است. در آثار هدایت رگههایی از اندیشههای رئالیستی، ناتورالیستی و گاه سورآلیستی قابل مشاهده است. لذا به برخی از اندیشه های «ناتورالیستی» صادق هدایت خواهیم پرداخت.ناتورالیسم، نهضتی ادبی است که شکل افراطی واقعگرایی (Real) شمرده میشود. این مکتب در ادبیات، نظریهای است که کردار، گرایش و اندیشه را زاییدهی غرایز و امیال طبیعی، میداند؛ به هیچ رویداد یا پدیده فوق طبیعی قایل نیست و همهی واقعیات و پدیده ها را موجود در طبیعت و در دایره علوم طبیعی تفسیر میکند. بدین ترتیب، ناتورالیسم در ادبیات بر جنبه های توارث محیط و بر مشاهده زندگی به دور از آرمانگرایی تاکید می ورزد و در این راه به ترسیم جزییات، ولو زشت و ناخوشایند میپردازد. «ناتورالیسم» ادبی از طریق ترجمه های صورت گرفته در دوران مشروطیت وارد حوزه ادبیات ایران شد و نویسندگانی چند، از جمله صادق هدایت، صادق چوبک و ... را تحت تاثیر قرار داد. در این مقاله تاثیر ناتورالیسم در آثار صادق هدایت مورد بررسی قرار گرفته است.

جایگاه ویژه سیمین دانشور در حوزه ادبیات داستانی، پیش گامی او در عرصه ادبیات زنان و سهمی که وی در ارتقای سطوح مختلف این دو حوزه داشته است، پژوهش در جوانب گوناگون آثار وی را الزام می کند.تامل در آثار دانشور موید آن است که وی در طول دوران فعالیت ادبی خویش، با استفاده از شیوه ها و شگردهای متنوع، وجوه هنری داستان های خود را تعالی بخشیده است. در این مقاله، برآنیم تا ضمن اشاره به موارد فوق، سیر تحول و تکامل «روایت» و «زاویه دید» را در داستان های کوتاه او مطالعه و بررسی کنیم. این بررسی نشان می دهد که دانشور از نخستین مجموعه داستان کوتاه خود تا واپسین مجموعه داستانی خویش، از چه مراحلی عبور کرده و چگونه با اتخاذ شگردهای گوناگون هنری، «زاویه دید» و شیوه روایت گری داستان هایش را تنوع و تکامل بخشیده است.

سهراب سپهری، شاعر نوپرداز و صاحب سبک معاصر، همواره از بیانی نمادین در عین حال، نامتعارف برای تبیین احوال، اشراق و شهود عارفانه خویش، بهره برده که در نوع خود، منحصر به فرد است. کلیت شعر او ترسیمِ سمبولیک و شاعرانه ای از عرفانی ساده و همه فهم بوده که از عناصر، پدیده ها و واژگان، به شکل متفاوت سود می جوید تا ناخودآگاهانه، نگاه خواننده را متوجه چشم اندازهایی تازه کند. سپهری به دلیل داشتن احوال، ذهنیت و دریافت هایی غریب، ناگزیر از رویکرد به زبانی نامتعارف و سمبولیسمی ویژه و مبتنی بر نگرش شهودی بوده است. در این راستا، به زیبایی شناسی خاصی دست یافته و شعرش در مسیری از آشنایی زدایی معنایی، زبانی، تصویری و سمبولیک، حرکت کرده است. همین مختصات، او را به عنوان شاعری متفاوت و مدرن در روزگار ما مطرح ساخته است.این نوشتار، ابعادی از سمبولیسم سپهری و چگونگی بهره مندی وی را از کلمات، اشیا و موجودات در حوزه نگرش شهودی و عرفانی وی، بررسی نموده است.

فخر در واقع از گونه های ادبی است که در آثار منظوم و منثور شعرا و نویسندگان نمود دارد و در هر روزگاری، رنگی خاص می پذیرد و نمی تواند از تاثیرهای زمانی و مکانی به دور باشد. در مقدمه این مقاله ابتدا به بررسی ماهیت فخر و ارتباط آن با موضوع شخصیت و پندار فرد از خود و کارکرد آن به عنوان عنصری روانی-شخصیتی پرداخته ایم. با توجه به اعتبار حافظ در غزل سرایی و آفرینش گونه خاصی در این شیوه سخن سرایی، غزل وی را که جلوه گاه فخر اوست، به اختصار بررسی کرده ایم. به سبب آن که بیشترین فخر حافظ به سخن و غزل است، ابعاد این موضوع و دلایل تفاخر خود را به کلامش، در بخش بعدی، به تفصیل بیان کرده ایم. موضوع قابل توجه دیگر، فخر حافظ به همت والاست که ریشه در عصر سیاسی و اجتماعی روزگار شاعر دارد و با عنوانی مستقل بررسی شده است. مفاخره های برجسته دیگری چون فخر به رندی، فخر به عشق و معشوق، فخر به ممدوحان و ...، دیگر قسمت های برجسته این مقاله را شکل داده است و در پایان با توجه به تنوع فخریه های حافظ که جنبه های فردی، انتقادی اجتماعی و سیاسی را در بر می گیرد، نتیجه ارایه می شود.