زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)
سال:1389 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

آغاز جنبش فمینیستی زنان در ایران، مصادف با سال های انقلاب مشروطه و دوره پهلوی اول است. زنان روشن فکر اهل قلم ایران، با تاسیس مدارس دخترانه و انجمن های زنان و نشر نشریات ویژه بانوان نخستین گام های خود را به سوی آزادی جامعه زنان برداشتند. البته نادیده نباید انگاشت که عده ای از ایشان با سروده های خود در این دوران پیش گام آزادی خواهی و استیفای حقوق زنان بودند. در میان شاعران نام آشنای این دوران، پروین اعتصامی از جمله بهترین هاست. وی که از مرتبه ای بالا در شاعری برخوردار است، اشعاری در حمایت از حقوق زنان و حفظ حرمت و اهمیت ایشان سروده است. دیوان این بانوی شعر ایران مملو از اشعاری است که در آن همواره به طرف داری از زنان و دختران و مادران پرداخته و گاه در اشعاری برعلیه نظام مردسالار حاکم قد علم کرده است. موضوع بسیاری از این اشعار اعتراضات انتقادی وی بر جامعه زنان و نظام حکومتی مردانه ایران است. موضوع مقاله حاضر اثبات انتساب یکی از اشعار فمنیستی این شاعر است که در سال 1300 هجری شمسی در نشریه عالم نسوان چاپ می شود. این قصیده کوتاه متأسفانه تاکنون از چشم خوانندگان دیوان پروین دور مانده بود. نویسنده در مقاله حاضر تلاش می کند تا ضمن ذکر این قصیده و بررسی صحت انتساب آن به پروین اعتصامی با به کارگیری دلایل سبک-شناسی، به نگرش های فمینیستی این شاعر برجسته ایران که نتیجه تربیت پدر بزرگوار وی، یوسف اعتصام الملک و تحصیل و تعلیم مدرسی است اشاره کند و ضمن یادکرد دیگر شعرهای زنانه پروین، و یژگی های فمنیستی این قصیده نویافته را نیز بیان کند.

این مطالعه در پی بررسی متون ادبی اخلاق مدار با محوریت زنان است، برای دست یابی به این منظور محققان به تحلیل محتوی نمایش نامه عروسک خانه بر مبنای تعدادی از نظریات اخلاقی و قضاوت در مورد پاسخ نهایی قهرمان زن این اثر یعنی نورا بر بنیاد این نظریه ها پرداخته اند، از این رو قسمت های از نمایش نامه که بیشترین تناسب را با هدف این پژوهش داشتند برای تحلیل محتوی با توجه به محتوی این نظریات انتخاب شد. برای پایایی سنجی درصد توافق بین 20 نفر از دانشجویان که در مورد صحنه های منتخب قضاوت کرده بودند حاصل شد و برای اعتبار از تحلیل گفتار، محتوی استدلال دانشجویان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل محتوی نشان داد که هر چند بین سه نظریه رشد اخلاقی کلبرگ، پیامدگرایی اخلاقی و اخلاق مراقبت هم بستگی وجود دارد، اما روی کرد شناختی (رشد اخلاقی کلبرگ) و عملگرا (پیامدگرایی) برای تبین کافی نبوده و روی کرد مراقبت که به نقش عواطف و احساسات در موقعیت های اخلاقی می پردازد، در تفسیر موقعیت ها اهمیت می یابد. هم چنین این نظریه ها در درک تحول قهرمان زن اثر مساعدت می کنند.

یکی از موضوعات مهم در جامعه امروزی موضوع جنسیت است که باید آن را به مثابه موضوعی میان رشته ای مطرح کرد. از این رو برای درک تفاوت ها و یا حتی اشتراکات رفتار زبانی در بین زنان و مردان در جوامع و شرایط فرهنگی متفاوت می توان از نتایج تحقیقات رشته های متفاوتی چون انسان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی، تعلیم و تربیت و غیره استفاده نمود. به نظر می رسد که بحث درباره موضوع جنسیت از دیدگاه طبیعت گرایان کهنه شده باشد. چرا که ریشه خصوصیات روانی زنان و مردان را باید در نوع پرورش آن ها در جامعه یافت. شبکه های شناختی ویژه ای که زنان و مردان از آن تاثیر می پذیرند، منتج از تجربیات اجتماعی آن ها در روند اجتماعی شدن است. حوزه های متفاوت زندگی روزمره از قبیل محیط خانه و مدرسه، کار و تفریح در گذشته و حال در شکل گیری تفاوت های شناختی آن ها بسیار موثر است. شکل های متفاوت شناختی از طریق فرهنگ و جامعه به هر دو جنس تحمیل می شود و گاه شانه خالی کردن از آن ممکن است پیامدهایی ناگوار. فراتر از ظرفیت افراد داشته باشد. رفتارهای زبانی متداول در یک جامعه و فرهنگ لزوما در جامعه و فرهنگی دیگر مورد پذیرش قرار نمی گیرد. مطالعات انسان شناسی با تکیه بر بررسی های رفتاری در فرهنگ های متفاوت ثابت می کنند که عامل پرورش بر عامل طبیعت صرف، تفوق دارد. بررسی هایی هم که در روان شناسی اجتماعی صورت گرفته نشانگر نتایج دقیق و ارزنده ای در مورد چگونگی شکل گیری «خود» در روند زندگی افراد و تفکر های اجتماعی آن ها است. انسان شناسی تعلیم و تربیت نیز با تکیه بر رایج ترین کد جوامع متفاوت، یعنی زبان سعی می کند تا الگوی رفتاری ویژه  جنسیتی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. از نقطه نظر نشانه شناسی نیز باید زبان را به صورت دال، که حاوی مدلول و معانی ویژه و قابل تاویل است دید و بررسی کرد. در این مقاله علاوه بر مرور دیدگاه های نظری در دنیا و مطالعات انجام گرفته در ایران، مواردی از انعکاس زبان جنسیتی به ویژه کمیت و کیفیت آن در برخی از فیلمنامه ها که قابلیت تعمیم دارند هم ارایه می شود.

امروزه مساله عدم سازگاری چندهمسری با حقوق بشر به قدری طبیعی فرض شده که شاید اندک تصوری در بازخوانی مبانی این تعارض هم غیرمنطقی جلوه کند. از منظر بسیاری از اندیشمندان این حوزه، تامل در این خصوص دیگر فرضیه نیست تا محتاج اثبات باشد. لذا آن چه از نظر قوانین حقوق بشری و اسناد بین المللی به عنوان اصلی تماما قابل احترام مدام مورد استناد قرار می گیرد در بخش عمده ای ناظر به برابری حقوق زن و مرد است. در نوشتار حاضر از منظر جمعیت شناسی ضمن مفروض قلمداد کردن اصل فوق الذکر، میزان انطباق آن با فرضیه عدم سازگاری تعدد زوجات با حقوق بشر مورد بررسی قرار گرفته شده است.

در مقاله حاضر با توجه به ویژگی ها و صفاتی که در برخی از کتب معروف منثور (قرن 5 تا 7)، برای زنان برشمرده اند به بررسی شخصیت و جایگاه اجتماعی زنان در آن دوران پرداخته شده و سعی بر دست یابی به شناختی مستند از چهره و سیمای زن در اوضاع و شرایط اجتماعی آن روزگار است.

در این جستار کوشیده ایم تا پیکرک های محوطه حاجیلار را در آناتولی مرکزی مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم. زمینه بنیادین این جستار پیکرک های مونث به دست آمده از طبقه VI حاجیلار است که فرهنگ دوره نوسنگی جدید را دربر می گیرد. افزون بر آن، پاره ای از دیدگاه ها و فرضیات مطرح شده در زمینه کارکرد و چیستی پیکرک ها نیز در این جستار گردآوری و واکاوی شده است. در راستای شناخت هرچه بیشتر پیکرک های حاجیلار، کارکرد آن ها و در نهایت ارتباط این داده ها با جایگاه زنان در دوره پیش از تاریخ، به ناچار نگاهی گذرا و فراگیر به کلیت پیکرک ها افکنده ایم. امیدواریم که توانسته باشیم در این جستار، جمع بندی و ارزیابی مناسب و مطلوبی از این دیدگاه ها ارایه دهیم.

ساختار نظام خانواده بر اساس روابط اعضا و حقوق و تکالیف متقابل آن ها شکل گرفته و استوار می شود. تمایز نقش های پدری، مادری، فرزندی و نیز زن و شوهری تمایز حقوق و تکالیف را به دنبال می آورد. بدین ترتیب حقوق و وظایف نقش ها متقابل اما متفاوت است. علی رغم تقابل دوسویه حق و تکلیف در روابط اعضا خانواده، عوامل و شاخص های ویژه ای زمینه بروز قدرت را برای یک نقش و توزیع قدرت در ساختار خانواده اسلامی فراهم می کند. تبیین ساخت قدرت در روابط اعضا خانواده، بر اساس ترکیبی از دو شاخص توانایی های ذاتی و طبیعی و شاخص اقتصاد (انفاق) صورت می گیرد. مرد در نقش شوهر دارای جایگاه و قدرت نسبی برتر در خانواده اسلامی است، اما از قدرت مطلق برخودار نیست، قدرت او در خانواده به معنای اطلاق امر او نمی باشد، بلکه تنها در دایره «عدل» و «معروف» و در گستره محدود حقوق شوهر نافذ و مشروع است. بر این اساس خانواده اسلامی دارای نظام «شوهر محور» با گرایش «دوسویه» است. قدرت شوهر، در حق تصمیم گیری در مصالح کلی خانواده و شوون زوجیت از جمله در مورد مسکن، یا چگونگی بهره مندی جنسی یا توابع حق استمتاع شوهر معنا می شود. بدین ترتیب که خروج زن از منزل در صورت منافات با حق شوهر کنترل می شود. هم چنین قدرت زن، در صورت برآورده نشدن حقوق مالی مانند مهر، نفقه و مسکن مناسب، یا حقوق غیر مالی مانند معاشرت بالمعروف، برخورد محترمانه و همراه با عدالت احسان شوهر معنا می شود و بروز می یابد.