پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:10

عرفان همواره در رونق و شکوفایی ادبیات تعلیمی نقشی اساسی داشته است. فرهنگ کناره گیری از دنیا، توجه به ناپایداری و گذرا بودن دنیا و شادی و غم های آن، دوری از رذائل اخلاقی و پرداختن به فضائل از جمله مسائل مشترک عرفان و ادبیات تعلیمی است.مثنوی حدیقه الحقیقه نخستین منظومه عرفانی است که با هدف تعلیم مباحث عرفانی، دینی و اخلاقی سروده شده است و سنایی اولین شاعری است که از حکایت و تمثیل برای تعلیم مسائل اخلاقی و عرفانی کمک گرفته و در این زمینه سرمشق شاعران بعد از خود قرار می گیرد.این مقاله بر آن است که جنبه های مختلف مفاهیم تعلیمی و اخلاقی را در حدیقه سنایی بررسی کند و نقش برجسته حکایت ها و تمثیل های این منظومه را در بیان این مفاهیم نشان دهد.

پدیده مرگ از جمله رازناک ترین مسائل بشر است که معمای آن را به حکمت کس نگشوده و نگشاید. اندیشمندان از هر دستی و به هر نوع و بیانی در تعریف و تبیین آن کوشیده اند و البته چنانکه باید بدین پرده راه نبرده اند. از این میان، مولانا جلال الدین محمد بلخی در مثنوی با نگاهی موشکافانه و راهگشا درباره این مساله بارها سخن رانده و در خصوص اینکه ماهیت مرگ چیست، چه گونه هایی دارد، حکمت های مرگ کدامند و نیز عبرت پذیری از مرگ، ترس از مرگ، ذکر مرگ و غیر آن طرح موضوع کرده و با بیانهای تمثیلی زمینه آشنایی مخاطبان مثنوی را با مرگ فراهم آورده است که نشانگر توجه خاص مولوی به مقوله مرگ است. در این پژوهش کوشیدیم با تامل در مثنوی، نظرگاههای مولوی را از پرده های سخن او و اندیشه های خلاق و ژرف شعر او دریابیم و حکمت های مرگ در آموزه های مثنوی را در قالب این نوشتار تقدیم کنیم.

فلسفه تعلیم و تربیت را می توان رشته ای مستقل فرض نمود که در آن اساس تعلیم و تربیت، رابطه تعلیم و تربیت با دیگر رشته های معرفت انسانی، روش های تربیتی و نحوه برخورد با مسائل و مشکلات تربیتی است. در باب تعلیم و تربیت نمی توان از مبنایی واحد سخن گفت، بلکه تعلیم و تربیت را می توان به مبانی متعددی چون روان شناسی، جامعه شناسی، دین شناسی، انسان شناسی و امثال آن تقسیم کرد. بررسی انواع روش های تربیتی و تطبیق آنها با متون ادب فارسی در این پژوهش جای می گیرد. تمام متون ادبی قابلیت تطبیق با روش های تعلیم و تربیت را دارند. این مقاله بر آن است که به تعریف تعلیم و تربیت، تربیت از دیدگاه قرآن، گونه های زبان تربیتی قرآن و هم چنین چگونگی ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت بپردازد. در این مقاله به روش های تعلیم و تربیت در متون ادب فارسی خواهیم پرداخت.

ادبیات منبعی با ارزش برای کسب اطلاعات و یادگیری دانش ها و مهارت ها و کسب آگاهی نسبت به خود، دیگران و پدیده های هستی است و نوع تعلیمی آن مهم ترین و اصلی ترین گونه ادبی در تاریخ ادبیات ایران است که از ابتدای شکل گیری ادب فارسی تاکنون رواج داشته است. این مقاله بر آن است تا ضمن یادآوری کارکردهای ادبیات در دوره معاصر، ادبیات تعلیمی را از نگاه کارکردی مورد بررسی قرار دهد و ویژگی های آموزش از راه ادبیات را برشمرد و نشان دهد که امروزه این نوع ادبی از جهت محتوا و فرم و انواع، گسترده تر شده است. این پژوهش می تواند جایگاه ادبیات تعلیمی را به عنوان یک پدیده فرهنگی و هنری در مجموعه آثار ادبی بنمایاند و مشخص کند که این گونه به چه کار می آید و پاسخگوی کدام نیازهاست. این مطالعه نشان می دهد که ادبیات تعلیمی دارای کارکردهای متنوعی است و آن را می توان امروزه در گونه های مختلف، از جمله در ادبیات کودک، ادبیات عامه پسند و ادبیات اینترنتی نیز دید و در فرم های ادبی مختلف ازجمله رمان، داستان کوتاه، داستان مینی مالیستی، فیلمنامه، نمایشنامه، وبلاگ و حتی ترانه ردیابی کرد. با این تفاوت که در این دوران، مفاهیم اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، حقوقی و ... بیشتر به صورت پوشیده و از طریق دلالت ضمنی به مخاطبان القا می شود، بویژه در ادبیات داستانی که در آن تعلیم مفاهیم به صورت غیرمستقیم از راه نشان دادن وضعیت ها و شخصیت ها اتفاق می افتد.

اتحاد و همدلی به معنای بشردوستی و گسترش پیوندهای عمیق انسانی، از جمله مباحثی است که گستره زبان و ادب فارسی را به خود اختصاص داده و در اشعار بسیاری از شعرای نامدار، در نهایت انسجام و شیوایی، بیان گردیده است. صائب از جمله شاعرانی است که با توجه به اهمیت انسان، ارزش و کرامت او، به بررسی یکی از بزرگترین نیازهای وی، یعنی اتحاد و همبستگی می پردازد و به این امر واقف می کند که آرامش حقیقی از آن کسی است که نوای احسان و یاری به همنوع را سر دهد و به مهر و دوستی بیندیشد. شاعر برای دست یابی به این هدف، همگان را به پاسداشت ارزش ها و رفتارهای اخلاقی همچون: عشق و نوع دوستی، صبر و بردباری، گرایش به فطرت انسانی، تعقل و دوراندیشی، خوش خلقی، همدلی و همزبانی، احسان و بخشندگی، خدمت به همنوع و گفتگوی منطقی و پرهیز از صفات ناپسند انسانی چون: حرص و خودخواهی، کبر و نخوت، ستم و بی عدالتی، تنگ خلقی، عیب جویی، تجمل گرایی و سخنان زشت و ناروا فرا می خواند. وی به همه ادیان و مذاهب با دیده احترام می نگرد و آنان را به تساهل و پرهیز از هرگونه خودخواهی، ظاهربینی، دوبینی و کج اندیشی دعوت می کند و آن را عاملی برای اتحاد و همبستگی جهانی بر می شمارد، چراکه احترام به ادیان و مذاهب، از یک سو، به بسیاری از کشتارها و جنگ های دینی و مذهبی پایان می دهد و از سوی دیگر، زمینه ساز دوستی و همیاری در پیشبرد هدف های انسان دوستانه خواهد بود.

توجه به لزوم اخلاق و عوامل تربیت از دیرباز مورد عنایت فرزانگان بوده و شعرای ما نیز از ابتدا به این مساله دقت نظر داشته اند. از رودکی به عنوان پدر شعر فارسی گرفته تا کسایی و ناصرخسرو، سنایی، نظامی و دیگران و در این میان سعدی به این مساله توجهی ویژه مبذول داشته است و دو اثر مهم سعدی: بوستان و گلستان به خوبی این واقعیت را نشان می دهد تا حدی که این دو را نامه اخلاقی نام نهاده اند. با توجه به اینکه دو اصل تشویق و تنبیه، از بن لایه ها و اساس هر تعلیم و تربیتند، در این مقاله به بررسی این دو و ویژگی آنها در آثار سعدی پرداخته شده است.

شعر متعهد شعری است که با گرایش به ایدئولوژی مثبت و تکیه بر من جمعی، از ارزشهای انسانی اعم از آسمانی یا قراردادی برای «انسان» در معنای فلسفی - دینی یا اخلاقی آن و یا برای «مردم» در مفهوم حقوقی آن دفاع می کند. این نوع شعر بنا به رسالتی که دارد از جنبه های تعلیمی خالی نیست. منتها بار تعلیمی و نیز شگرد بیانی این اشعار به اقتضای بافت موقعیتی و نیز نوع ادبی آنها متفاوت است. این مساله در شعر متعهد فارسی کاملا مشهود است. در این نوشتار سعی شده است تا پس از تعیین بافت موقعیتی شعر متعهد فارسی در دو دنیای کلاسیک و معاصر، جریان های اصلی شعر مذکور و بار تعلیمی آنها بررسی و معرفی شود.

ادبیات فارسی اقیانوس بی کرانی از موضوعات و مفاهیم بلند آرمانی و انسانی است و در میان ادبیات ملل به همین دلیل از اهمیت ویژه ای برخوردار است و از انواع ادبی حماسه، غنا، مرثیه، مدحیه، وصفیه و بسیاری از نوع های دیگر بهره مند است. یکی از مهمترین ارکان ادب فارسی پرداختن به مسائل انسانی و آرمانی است که ادب نفس از مهمترین آنها به شمار می رود. اخلاقیات که ریشه در باورهای تاریخی - اعتقادی دارد همواره مورد توجه و عنایت بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده است ولی نوع پرداخت و نحوه بیان در آنها یکسان نیست و موضوعات نیز به دلیل تنوعی که در این مقوله وجود دارد بسیار است. همچنین نوع قالبهای شعری نیز در پرداختن به مسائل اخلاقی و معرفتی مهم است. این مقاله می کوشد تا موضوع اخلاق را در شعر بیدل بررسی نماید، موضوعی که کمتر بدان پرداخته شده است، بویژه در غزل های بیدل که همواره به پیچیدگی زبانی و معنایی مشهور است.