پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:16 |تعداد مقالات:9

گرچه وفا جزء مقامات اصلی به شمار نیامده اما می توان آن را از مقامات فرعی و ملکه اخلاقی والا و از آموزه های مهم عارفان محسوب کرد. در کتابهای تعلیمی عارفان از وفای به عهد خداوند متعال، وفای به عهد خلق و وفای به عهد خود سخن رفته است. وفای به عهد از اصول و شرایط مقام شیخی و مریدی، آداب حج، آداب سماع، علامت دوستی و علامت فتوت عارفان و صوفیه است؛ همچنین بیشتر عارفان، مقصود از صدق را وفای به عهد دانسته اند.این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است که وفا در مقامات سالکان چه جایگاهی دارد و این فضیلت اخلاقی در متون تعلیمی عرفانی و در آموزه های عارفان تا چه حد مورد توجه قرار گرفته است؟

تعلیم و تربیت یکی از مولفه های اساسی در تعالی بشر، توسعه و پیشرفت جوامع و نیل به اهداف و آرمانهای عالی بشری است. در این زمینه فیلسوفان، حکیمان و دانشمندان جوامع سعی در پخش عقاید منور معنوی داشته اند. رشید یاسمی یکی از چهره های ممتاز و اصیل ادب و هنر ایران در نیمه اول قرن حاضر و از جمله نخستین شاعران و نویسندگانی است که تحولات اجتماعی و فکری قرن اخیر در آثار آنان تاثیرگذار بوده است. با توجه به اهمیت تعلیم و تربیت در تعالی انسان و ضعفها و نقایصی که در ابتدای قرن حاضر در جامعه و فرهنگ ما به وجود آمده بود، رشید یاسمی به صورت غیرمستقیم کوشش مستمری را برای تعلیم و تربیت مردم آغاز کرد. سخن رشید از نظر معنی و مضمون، درس اخلاق و فضیلت است. زبان او هم متناسب با پیام او زبان پاکیزه و پالوده یک معلم اخلاق است. به همین جهت توصیه به تعالیمی همچون خانواده دوستی، احترام به زن، حسن معاشرت، علم آموزی، کار و تلاش، دوری از تنبلی و تن پروری، ایمان به اراده انسان، حکمت و عبرت و... در آثار وی به کرات دیده می شود. این تعالیم در اشعار او اغلب به صورت غیرمستقیم بیان می گردد و تمام آثار او اعم از تالیف، ترجمه و شعر پر از تعالیم اخلاقی و تربیتی هستند. این پ‍ژوهش سعی دارد از این دیدگاه به شعر و اندیشه رشید بپردازد. روش این تحقیق تحلیلی - توصیفی می باشد و از طریق بررسی آثار وی محقق خواهد شد.

خواجه نصیرالدین طوسی در ضمن پرداختن به حکمت و علوم طبیعی، در کتاب اخلاق ناصری به سیاست مدن و تدبیر منزل توجه خاصی داشته و در اثنای مباحث خود به نظام ارزشی حاکم بر فرایند تعلیم و تربیت انسانی، توجه ویژه ای نموده است. نظام ارزشی در نگاه او از یک سو بر مباحث فطری و سرشتی انسان مبتنی است و از سوی دیگر جامعه و آموزه های آن را در سمت و سو دادن به این نظام حاکم، موثر می داند، از طرف دیگر خواجه نصیر تاثیرات غیبی و آموزه های معنوی و عنایات الهی را در تثبیت نظام ارزشی مذکور و هدایت انسان در مسیر ارزشها مهم و موثر می داند.او معتقد است انسان از بدو کودکی، هم آمادگی پذیرش نظام ارزشی را دارد و هم اگر خوب هدایت نشود ضد ارزشها می تواند در سرشت او موکد شود؛ همچنین جامعه و خانواده در حفاظت او از افتادن به دام ضد ارزشها نقش حیاتی دارند.در این مقاله از جهات مختلف به بررسی آرای خواجه نصیر درباره نظام ارزشی حاکم بر فرایند تعلیم و تربیت پرداخته خواهد شد.

اندرزنامه عنوان عمومی کتابها و رساله هایی است که به حکمتها، دستورهای اخلاقی، پند و اندرزهای تربیتی و دینی پرداخته و بخش وسیعی از ادبیات تعلیمی را تشکیل می دهند. بنیاد این قبیل آثار بر اخلاق نهاده شده و موضوع عمده آنها اخلاقیات، شیوه زندگی و راه و رسم آمیزش با مردم است. ساختار اندرزنامه ها نیز متنوع و بیشتر در سه قالب منثور، منظوم و پندهای منثور آمیخته به نظم است. با وجود شناسایی بسیاری از پندنامه های دوران پیش از اسلام و نیز دوران اسلامی، هنوز فهرست کاملی از اینگونه آثار تدوین نشده و اندرزنامه های ناشناخته و مجهول القدر بسیاری وجود دارد. یکی از این اندرزنامه های ارزنده، اندرزنامه علی اکبر نواب شیرازی، ادیب و شاعر ایرانی سده سیزدهم قمری، معروف به بسمل است. از این اثر، سه دست نوشته (و عکس) در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران باقی مانده است که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده است. این پژوهش با نگاهی کوتاه به اندرزنامه نویسی در ادب فارسی، به معرفی نسخه های خطی باقی مانده از این اثر، به همراه تحلیلی کوتاه از آن پرداخته است.

در ادبیات تعلیمی، فضایل اخلاقی به شیوه هایی هنرمندانه آموزش داده می شود. «صبر و شکیبایی» یکی از نمونه های صفات نیک انسانی است که در ادب منظوم و منثور فارسی مطرح و در قالبهایی زیبا و با مضمون پردازیهایی ظریف بیان گردیده است. بردباری، برای رسیدن به هدف، نوعی انتظار و مقاومت برای گشایش است که در آموزه های دینی سابقه داشته و در نزد بزرگان ادب فارسی با سه گرایش اخلاق دینی و انسانی در آثار شاعرانی چون فردوسی و سعدی و با گرایش اخلاق فیلسوفانه در آثار خواجه نصیرالدین طوسی و دیگران و بالاخره با گرایش اخلاق عرفانی در نوشته های سنایی، عطار، مولوی، عزالدین کاشانی، حافظ و جامی آمده که تفاوتهایی با هم دارند. در این نوشتار نمونه هایی از نظم و نثر آنها در مورد صبر بررسی می شود.

«قابوس نامه» یا به تعبیری «نصیحت نامه» تالیف «عنصرالمعالی کی کاووس» از آثار قرن پنجم هجری قمری و اثری تعلیمی و تربیتی است که در حوزه اخلاق و ارشاد جایگاه خاصی دارد. هدف و انگیزه نویسنده از تالیف این کتاب، ابتدا ارشاد و راهنمایی فرزندش «گیلان شاه» و سپس بهره مندی دیگر جویندگان است.امتیازات و ویژگیهای قابوس نامه، تنها مربوط به محتوای تعلیمی و اندرزگونه آن نیست؛ بلکه عوامل متعددی در کنار هم به تعمیق و نفوذ این آموزه های تربیتی در مخاطب مدد می رساند. ویژگیهای خاص نویسنده چون صمیمت، صداقت، پاکی سخن، فروتنی و آزاداندیشی از یک سو و ابزار کلامی وی چون به کارگیری امثال رایج فارسی و عربی، استفاده از تمثیل و داستانهای جذاب و مناسب با موضوعات متن، بهره گیری از آیات و احادیث، برخورداری از سخنان بزرگان و اشعار فارسی از جمله عوامل مهمی است که به غنای تعلیمی این اثر قوت بخشیده، از این حیث آن را جاوید و ماندگار کرده است.در این مقاله ابتدا ویژگیهای خاص نویسنده قابوس نامه را برمی شماریم که خود مدل و الگویی از ارزش های اخلاقی را به طور غیرمستقیم به نمایش می گذارد؛ سپس به دسته بندی موضوعات محتوایی این اثر می پردازیم و در پایان تاثیر ابزار کلامی نویسنده را مورد بررسی قرار می دهیم.

بوستان و گلستان سعدی یک دوره کامل از حکمت عملی و سرشار از سفارشهای تعلیمی در زمینه های گوناگون و از جمله اقتصاد است. سعدی نظرات متعددی در زمینه معیشت، کار و قناعت و دیگر مسائل مادی و اقتصادی زندگی دارد که بررسی این نظرات و به کارگیری آنها در زندگی، می تواند راهگشای بسیاری از مسائل اقتصادی روز جامعه باشد. بنابراین در این مقاله نگارندگان می کوشند با استخراج ابیات و حکایات مربوط به مسائل اقتصادی از بوستان و گلستان سعدی مجموعه ای از سفارشهای اقتصادی وی به دست دهند، سپس با بررسی سفارشهای اقتصادی او این نکته را روشن سازند که سعدی شاعری میانه رو و به قناعت در زندگی بسیار پایبند بوده است. از نظر او بسیاری از مشکلات اقتصادی جامعه با احسان و بخشش صاحبان ثروت از بین خواهد رفت و در این صورت جامعه ای آرمانی به وجود خواهد آمد که در آن خبری از فقر، بیکاری، اختلاف طبقاتی و دیگر مشکلات اقتصادی نخواهد بود.

بوستان سعدی مثنوی اجتماعی ارزشمندی است که شاعر در آن دنیا را آنگونه که باید باشد به تصویر کشیده است و مضامین اخلاقی انسان سازی در آن مطرح شده که عمل به آنها فرد را به سعادت می رساند و او را برای حضور در جامعه آرمانی آماده می کند. سعدی آرمان شهر خود را به تاثیر از دستورهای انسان ساز اسلام طراحی نموده است که در این بیان قرآن کریم و به تبع آن نهج البلاغه امام علی (ع) کامل ترین الگوها و سرمشق های او بوده است. نهج البلاغه که آن را دون کلام خالق و فوق کلام مخلوق نامیده اند و به «اخ القرآن» معروف است، در شعر و نثر فارسی تاثیر فراوانی از نظر لفظ و محتوا به جا گذاشته است. سعدی از جمله شعرا و نویسندگانی است که در جای جای آثارش از این اثر کامل تاثیر پذیرفته است که فراوانی این تاثیرپذیری محقق را شگفت زده می نماید.این مقاله بر آن است که برخی از مضامین اخلاقی و تعلیمی بوستان سعدی را که شیخ اجل برای پی ریزی آرمان شهر خود بر آن تاکید ورزیده، بررسی نماید و آنها را با همان مضامین در نهج البلاغه امام علی (ع) مقایسه کند.