پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1390 | دوره:3 | شماره:10 |تعداد مقالات:8

دیوان اشعار منسوب به امام علی، علیه السلام، تاج آثار ادبی جهان عرب، سرشار از آموزه های اخلاقی، تعلیمی و عرفانی است که بسیاری از شاعران و ادیبان مسلمان سعی داشتند تا با توجه به میزان درک و توانایی خود از این دیوان و آموزه های آن خوشه چینی کنند و در مراحل گوناگون زندگی، آن را به کار بندند. شیخ اجل سعدی شیرازی، شاعر نامدار پارسی زبان، از جمله مریدان تفکر آن حضرت، توانسته است بهره مندی شایسته و درخوری از اشعار اخلاقی، تعلیمی و عرفانی داشته باشد و در آثار خود از آن بهره مند شود. در پژوهش حاضر نیز با توجه به موضوع مقاله سعی شد تا اشتراکات آموزه های اخلاقی بوستان سعدی (سعدی نامه) با دیوان امام علی، علیه السلام، که برخی آن را منسوب به ایشان می دانند، انتخاب شود و در کنار هم قرار گیرد تا میزان اشتراک آموزه های اخلاقی بوستان و دیوان آن حضرت بررسی شود. به ویژه مسایل اخلاقی و تعلیمی مد نظر است که قابل آموزش به افراد جامعه در نهادهای مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی باشد. با غور بیشتری در دیوان امام علی، علیه السلام، می بینیم که همه شاعران و عارفان در هر مسلک و آیین و مذهبی، عرفان آن حضرت را مرجع و اصل آثار خود قرار داده اند و از آن بهره جسته اند.

نوشته حاضر به شیوه تحلیل محتوایی در صدد پاسخ به این پرسش است که شیخ صفی با کدامیک از تعالیم اخلاق عارفانه توانست حوزه وسیعی از ممالک اسلامی و غیر اسلامی را تحت نفوذ تعلیمات خود قرار دهد؟شیخ صفی به عنوان عارف واصل، به اهمیت تربیت و مهار نفس در اخلاق فردی توجه دارد و خطر آن را برای مریدان تشریح می کند. از دیدگاه شیخ صفی سالک باید با جهاد اکبر، سرزمین درون را از ماسوی الله پیراسته سازد، خودمحوری را به خدامحوری مبدل کند و به جای آن که بندگی نفس کند، خداوند نفس شود. از دیدگاه شیخ صفی، سلاح های مبارزه با اغراض و صفات نفسانی ذکر و مجاهدت و ریاضت است. وی به طهارت باطن و تزکیه قلب از طریق نگهداشت جوارح اهمیت می دهد و در اخلاق اجتماعی نیز- برخلاف نقدهایی که در این باره نسبت به صوفیه شده است- خانواده ای موفق است؛ وی همچنین خانواده و مردم را به علت اهتمام به امور اخروی ترک نگفته؛ بلکه مشاغل اجتماعی و کسب و کار سرلوحه زندگی او بوده است.

در این تحقیق، تلاش بر آن است تا با توجه به آثار پنج گانه نظامی گنجوی به یک سوال اساسی در مورد آثار و مرام و مشرب او پاسخ داده شود.سوال این است که آیا داستان های نظامی اخلاقیند یا ضد اخلاق؟ اما برای پاسخ به آن، پرسش های دیگری نیز مطرح می شود که رابطه اخلاق و ادبیات و به طورکلی هنر چگونه است؟ انتظار ما از هنر و ادبیات رواج اخلاق است یا ضد اخلاق در جامعه؟ آیا ادبیات و اخلاق از هم جدایند یا در طول و یا عرض هم دیگر قرار دارند؟ پس از آن هم تفاوت زبان نظامی در منظومه های بزمی وی- بیشتر «هفت پیکر» با دیگر آثار وی- تا اندازه ای که در حل این معما به ما کمک کند، مقایسه می شود. بی شک در این مقایسه به تفاوت های آشکار زبان این شاعر بزرگ با بسامدهای فراوان، به گونه ای که بتوان آن را تغییر سبک نامید، برخورد می کنیم.

مطابق قرآن کریم، فقط خداوند از غیب آگاه است. امکان غیب گویی از سوی پیامبر یا ائمه در مواردی است که حکمت خداوند ایجاب کند. بنابراین، لازم است روشن شود نقل پیشگویی ها در متون ادبی در قالب بیان خواب یا اخبار منجمان و طالع بینان چه هدفی دارد؟ هدف اصلی پیشگویی ها آن است که هرچه انسان انجام می دهد نتیجه تدبیر و عملکرد خود اوست. نقل روایت هایی که بیانگر موافق آمدن تدبیر شخص با آگاهی از عاقبت کار است، پندی است برای انسان که حد انسانی خود را نگه دارد؛ چون دانایی او نسبت به مسایلی که به وی مربوط نیست برای او توانایی ایجاد نمی کند. در برخی موارد نیز پیشگویی، شیوه ای است که خردمندان برای پند دادن به حاکمان ستمگر در پیش گرفته اند. گاهی نیز ادعای پیشگویی، شیوه ای برای عملی کردن تدبیرهای پنهان است.

ادبیات تعلیمی، یکی از مهم ترین انواع ادبی است که در فرهنگ و ادبیات هر کشوری یافت می شود و سعی در پرورش قوای روحی و صفات نیک اخلاقی انسان ها دارد. این نوع ادبی در بسیاری از آثار شاعران ایرانی وجود دارد. آثاری که به شیوه های گوناگون به تعلیم مردم و آموزه های اخلاقی ایشان اشاره دارد. شعرا با استفاده از صنایع مختلف ادبی، کلامی پر از پند و اندرز می سرایند و با استفاده از تمثیل های مختلف به فهم مسایل خوب و بد زندگی کمک می کنند.این مقاله که جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید را مورد بررسی قرار می دهد، به سیر تحول این نوع ادبی و تعلیمات دینی و مذهبی، آموزش های اخلاقی- عرفانی و تعلیمات سیاسی- اجتماعی در قصاید شاعران بزرگ قصیده سرای پارسی می پردازد.

پروین اعتصامی، اخلاقیات را از طریق مناظره ها به تصویر می کشد و با فن مناظره میان اشیا با یکدیگر، به طور فردی و اجتماعی به مسایل اخلاقی می پردازد. وی در تعالیم انسانی خود، انسان را مادرانه به جبه الهی و انسانی فرا می خواند؛ به گونه ای که در تعالیم انسانی فردی خود به مولفه های اخلاقی، همچون تقوی، پاکی، راستی، علم اندورزی، خردورزی، هنرورزی و پرهیز از هوی و هوس و امثالهم توجه دارد و در تعالیم انسانی اجتماعی به بیان دردها و رنج های اجتماعی می پردازد. با نگاهی عمیق به اشعار وی درمی یابیم که تعالیم اجتماعی موجود، حول مسایل اجتماعی آزادیخواهی، انسان دوستی، همدردی با دیگران، حمایت از مردم، تشویق به واقع بینی و تلاش، تعاون و همکاری و حمایت از یتیمان می گردد؛ در واقع موضوعات اصلی شعر وی جبر یا تقدیر، بیان حال توده مردم در برابر استثمارگرایی طبقات اشراف و وضع نابسامان بیوه زنان، سالخوردگان و تهی دستان جامعه است. پروین اعتصامی، بدین سان، آینده را در برابر مخاطبان خود قرار می دهد؛ همچنین کژی ها و کاستی های جامعه و قصور آن ها نسبت به تعهدات اخلاقی و پیامدهای آن را به تصویر می کشد.

مولانا جلال الدین محمد مولوی از عارفان و بزرگان این مرز و بوم است. وی کتاب گران سنگ مثنوی را برای آموزش و تعلیم مریدان و دیگر خوانندگان خویش به نظم درآورده است، لیکن در این کتاب، به ظاهر با زننده ترین هزل ها و کلمات سست روبرو می شویم و همین، سبب شده بسیاری از محققان وی را سرزنش کنند و مدعی شوند که مولوی مجاز به آوردن چنین هزل ها و کلماتی نبوده است.در این جستار تلاش می کنیم ابتدا طنز و هزل را از دیدگاه برخی صاحب نظران تعریف کنیم و سپس این نکته را باز کنیم که مولانا جلال الدین بلخی منحصرا در جهت تعلیم و آموزش نکته های عالی اخلاقی و عرفانی سود جسته است.

ادبیات تعلیمی یکی از مهم ترین و قدیمی ترین انواع ادبی است که هدف اصلی آن آموزش است. این اصطلاح از بدو پیدایش به دو معنای خاص و عام به کار رفته است:1- ادبیات تعلیمی در معنای خاص خود شامل دستورالعمل هایی است که به آموزش یک فن یا هنر خاص اختصاص دارد؛ از جمله: «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی در لغت، «دانشنامه میسری» در داروشناسی و طب.2- در معنای عام به آثاری گفته می شود که موضوع آن مسایل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حکمت و امثالهم است.در بین اشعار سعیدا نقشبندی یزدی، شاعر قرن یازدهم هجری قمری و معاصر شاه سلیمان صفوی (1077-1105هـ.ق)، مضامین پیچیده و تعبیرات بی سابقه، مضمون آفرینی، لطایفی از سلوک و عرفان، دعوت به زهد و عزلت و فراغت از دنیای دون، نشانه هایی از عشق و معرفت باطنی، احساسات و عواطف شخصی و گاه نقدهای اجتماعی و سیاسی و پندهای اخلاقی برای رهایی از آشوب ها و گرفتاری های دنیا، طنز، و .... به چشم می خورد.در این مقاله به شش مضمون شاخص در دیوان او همچون مضامین اخلاقی، جبر و اختیار، مضامین سیاسی - اجتماعی، فرهنگ مردم (folklore)، طنز و مضامین عرفانی پرداخته می شود.