پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:34 |تعداد مقالات:14

مقاله حاضر در پی آن است تا مسئله عصمت انبیاء را ازمنظر علامه طباطبایی (ره) با محوریت تفسیرگرانسنگ المیزان، تبیین ودیدگاه این مفسر بزرگ امامیه در این راستا را تشریح نماید. مفسر بزرگوار مساله عصمت راازدومنظر دنبال کرده است: یکی ازمنظر دلالت آیات قرآن کریم ودیگری ازمنظرشبهاتی که با خدشه وارد کردن به دلالت آیات نسبت به عصمت انبیاء مطرح شده است. ازنظرعلامه طباطبایی آیه های: فتح: 1و2، توبه: 32، ص: 82و 83.، نساء: 64، احزاب: 33، انبیاء: 27-26، دلالت روشن برعصمت انبیاء دارندوشبهاتی که برخی بر آیات یاد شده وارد کرده ویا آیات دیگری برای نفی ونقص عصمت مطرح کرده اند، مردود است. روش پژوهشی در این مقاله توضیفی تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای می باشد.

«قسط و عدل» از مهمترین ارکان و ارزش های چند جانبه و متعالی اسلامی است که در قرآن کریم و آموزه های پیشوایان دین، در حوزه زندگی فردی و اجتماعی، مورد تاکید فراوان قرار گرفته است. میر سیدعلی همدانی (786-714ق) به عنوان یکی از بزرگترین اندیشمندان تاثیرگذار بر شبه قاره و بخش عمده ای از آسیا، در آثار خود به اهمیت عدالت از چند جنبه جداگانه پرداخته است. و بر اساس نظریه سیاسی و اجتماعی و مبنای اعتقادی او عدالت در مرکز جهان بینی و انسان شناسی و فلسفه سیاسی او قرار می گیرد. در این مورد عقایدی ابراز داشته که در حقیقت تحلیلی عمیق از دیدگاه اسلام در مورد عدالت به شمار می آید و بر محور تکیه بر «حاکم عادل» و «مصلح عادل» استوار است. وی بسیاری از احکام چون «امر به معروف و نهی از منکر» را هم بر همین اساس تحلیل می کند.

از مهمترین ودشوارترین آزمون های الهی پس از رحلت رسول خدا که مردم با آن روبرو شدند، پذیرش ولایت و امامت امیر مومنان% بود. امامت از مسائل اعتقادی ابلاغ شده از سوی پیامبراسلام در طول مدت رسالت ایشان بود که از یوم الدار یعنی همان روز آغازین تبلیغ اسلام که پیامبر اکرمحضرت علی را به عنوان وصی خود معرفی نمود، تا روز غدیر که از مسلمانان بر آن بیعت ستاند، همواره مورد اهتمام آن حضرت بود و بعد از ایشان نیز به عنوان اصلی اعتقادی در میان امامیه مطرح و ممیز شیعه از پیروان مکتب خلفا بوده است. اعتقاد به امامت اوصیای معصوم(، نخستین رکن ولایت باوری و محور اصلی تفکر شیعه به شمار می رود. حافظ رجب برسی از عالمان شیعه ی سده های میانی مکتب حله است. او خود را معتقد به اعتقادات مشهور امامیه و طریقش را «نمط اوسط» و جدا از افراط و تفریط دانسته است. برسی با طرح روشمند مباحث اعتقادی و بویژه امامت کوشید نیازهای عصر خویش را پاسخ دهد. در مقاله پیش رو برآنیم تا دیدگاه او را در حوزه امامت با تکیه بر کتاب «مشارق انوار الیقین فی حقایق اسرار امیر المومنین» بر اساس مباحثی که متکلمین شیعه در بحث از مسئله امامت در دو بخش امامت عامه وخاصه مطرح نموده اند، بررسی وتحلیل نماییم.

تمدن بشری منجر به بحران های کنونی شده است که یکی از آنها، بحران معنویت و نادیده گرفتن رابطه انسان با خداست و انسان مغرور از دستاوردهای علمی، تمام همت خویش را صرف کار، سرمایه و رفاه کرده است. اینک پس از گذشت پنج قرن، دریافته که رفاه و آسایش مادی نمی تواند به او آرامش دهد و برای پر کردن این خلاء، به عرفان های کهن و نوظهور اعم از آنها که مدعی دین جدید یا بی دینی بوده به عرفان های هندی، آمریکایی، سرخپوستی و. . . روی آورده اند. این مقاله در پی آن است که با روش تحلیلی و توصیفی و تطبیقی، به بررسی خردورزی و خردستیزی در عرفان حقیقی و عرفان های نو ظهور پرداخته، از این رو جنبه های متفاوت و متشابه آنها را بیان نموده است. در حوزه مشترکات عرفان، در پی التیام رنج های روانی و زیبا دیدن جهان و قابل تحمل بودن همه چیز و صلح کل و عشق و شادی و آرامش است؛ ولی پاسخ به نیازهای اصلی انسان بجای نیازهای حیوانی، خردورزی بجای خرد ستیزی، معرفت توحید و موحد بجای انکار خدا و شریعت پذیری بجای شریعت ستیزی، از ممیزات عرفان حقیقی در مقایسه با عرفان های نو ظهور است و منظور از پایین بودن جایگاه عقل در سخن عارفان، عقل جزوی و دنیوی است نه عقل کلی و اینکه راه دل و عشق را بالاتر از عقل شمرده اند نه اینکه آن را تحقیر نمایند.

بحث در خصوص دنیای پس از مرگ از مسایل مهم اعتقادی است. شعرا در اعصار مختلف ادب فارسی از این موضوع غفلت نداشته اند. فردوسی از جمله شعرایی است که در شاهنامه به این موضوع نگاه خاصی داشته است؛ از آنجا که سراینده علاوه بر جنبه های داستان سرایی و. . . جنبه تنبه و آگاهی بخشی در ارتباط با زندگی و دنیای پس از آنرا به خواننده و مخاطب شعرخود در نظر داشته است، آدمی را از دوستی و دل سپردن به دنیا برحذر می دارد و به مساله ی مرگ و حیات اخروی نیز با دیدی حکیمانه نگاه می کند. از جمله مباحث قابل توجهی که در شاهنامه مد نظر قرار گرفته و سراینده آن در فراز و فرودها و شادی ها و ناکامی ها، در جنگها و آشتی ها و. . . به آن پرداخته است و این تحقیق به آن پرداخته، بحث مرگ آدمی و قطعیت جهان پس از مرگ و تطبیق آن با آیات قرآن است.

یکی از اصول اعتقادی مسلمانان، اصل معاد و زندگی پس از مرگ است. این اصل در دین اسلام از چنان جایگاهی برخوردار است که عدم اعتقاد به آن، موجب کفر و خروج از اسلام می گردد. اثبات تجرد نفس و بقای آن، زیر بنای معاد را تشکیل میدهد. مسئله معاد و همچنین نوع و چگونگی حیات برزخی، پیش از ملاصدرا از مسائل علم کلام و یکی از شاخه های مسئله نفس و فنا یا خلود آن پس از مرگ بوده است که ملاصدرا آن را در غالب مساله فلسفی مطرح کرد و در دنباله مباحث مربوط به حرکت جوهری نفس انسانی و قوا و ادراکات او قرار داد. وی قائل است که ادراکات جزئی پس از مرگ توسط قوه خیال صورت می گیرد. این قوه همراه با نفس، پس از مرگ باقی می ماند، از این رو در این جا به تبیین این اصل و آراء فلاسفه در باب آن پرداخته می شود.

مسئولیت مدنی ناشی از مزاحمت در حقوق مالی یکی از حوزه های مهم مسولیت مدنی است. افراد از طریق تصرفاتی که در ملک خود انجام می دهند و یا در جریان اجرای حق خود، ممکن است باعث ایجاد مزاحمت و ورد ضرر به غیر گردند. این بحث محل تلاقی حقوق اموال و مسولیت مدنی است. ازسوی مالک حق هرگونه تصرف وانتفاع در ملک خود را دارد (ماده 30 ق. م) ازطرفی دیگر حق مالکیت، محدود به این حق طبیعی وقانونی است که به مالکیت دیگری خسارتی وارد نشود (ماده 132 ق. م و اصل 40 ق. ن ا) قانون مدنی راجع به مسئولیت مدنی مالک حکم صریحی ندارد؛ شرایط وارکان آن را نیز بیان ننموده است؛ لذا با بررسی تطبیقی موضوع به روش تحلیلی – توصیفی این نتیجه حاصل شد که تصرف زاید بر متعارف اگربا عث ایجاد مزاحمت درحقوق مالی و زیان همسایه گردد، خواه مورد نیاز متصرف باشد یا مورد نیاز وی نباشد، موجب مسئولیت مدنی متصرف است. ومطلق بودن حق، متعارف بودن فعل ورفع حاجت، رافع مسئولیت نیست. ودر هرحال قاعده لاضرر بر روابط ناشی از مجاورت وهمسایگی حاکم است و تصرفات متصرف تاحد عرفی ناشی از مجاورت قابل تحمل است. برای اینکه مصادیق خاص دستورهای اخلاقی را به دست آوریم به دین نیازمندیم و این وحی است که می تواند دستورهای مبتنی بر باور و اعتقاد را در مورد خاصی با حدود خاص و شرایط و لوازمش تبیین کند.

طبق گزارش مورخان در مقطعی از دوران نبوت پیامبر اکرم، نزول جبرئیل قطع شد که در اصطلاح متکلمان، فترت وحی نام دارد. مساله همسانی زمانی میان دعوت پنهانی با قول مشهور درباره فترت وحی، انگیزه تحقیق حاضر شد که به روش توصیفی تحلیلی، سه دیدگاه درباره فترت وحی را به عنوان یک مساله اعتقادی کلامی بررسی کرد. قول مشهور، به فترت سه ساله اعتقاد دارد. نوع برخی گزارشها، حاکی از عدم انقطاع وحی است، و گروه سوم به انقطاع سه تا چهل روزه معتقدند. استنادات قول مشهور که منشا طعن مستشرقان شده و از تردید پیامبر در نزول وحی سخن گفته اند، ضعیف بود؛ در نتیجه نادرستی و فرضیه همسان انگاری آن با سه سال دعوت پنهانی اثبات شد. عدم انقطاع، تایید نشد؛ اما مستندات روایی و تاریخی، موید انقطاع وحی برای چند روز است که در فرایند نزول، امری طبیعی است و با نزول تدریجی سازگاری دارد.

انسان به لحاظ وجدان درونی و ترقیات برونی، خواهان خوشبختی و سعادتمندی است و براین اساس می خواهد در یک جامعه ایده آل و در کنار انسان های مترقی و متعالی به حیات خود ادامه دهد. انسان هایی که آزاده، وظیفه شناس، خداشناس، منصف و منطقی باشند. آنچه ارتباط انسان ها را به هم نزدیک می کند اطاعت از قوانین الهی و شریعت نبوی و علوی است. امر به معروف و نهی از منکر از جمله این قوانین و دستور شریعت است که موجب سلامتی جسمی و روحی انسان ها، آبادی و عمارت سرزمین ها، امنیت شهرها و در نهایت موجب تشیید خلافت انسان از سوی خدا بر روی زمین است. اما عواملی مانند ضعف اعتقادات، مسائل اقتصادی، تبلیغات منفی و. . . می توانند به عنوان مخلات و آسیب های این امر، موجب تعطیلی و کم رنگی فریضه مهم امر به معروف و نهی از منکر گردند. مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه ای، این مبحث را تحقیق نموده است.

درباره این سوال که آیا بی ایمانان در قیامت گرفتار عذاب جاودانه هستند؟ (چنانکه مفاد برخی نصوص دینی است) یا این که عذابشان منقطع می شود؟ (که مفاد برخی ادله دیگری است)؛ و این سوال که آیا اصلا بین این دو ادعا تعارضی هست؟ انظاری از سوی صاحب نظران مطرح شده است؛ ولی به نظر نگارنده جاودانگی عذاب و انقطاع آن هر دو درست و حق اند؛ و تعارض بدوی بین این دو دیدگاه، بدین صورت قابل حل است که موضوع جاودانگی عذاب، بی ایمانانی هستند که بی ایمانیشان محفوظ است و موضوع انقطاع عذاب، بی ایمانانی هستند که در قیامت از بی ایمانی توبه می کنند و مومن می شوند؛ بنابراین بدون نیاز به عقب نشینی از ظواهر نصوص، تعارض منتفی است؛ و جاودانگی عذاب و انقطاع آن هر یک در موضوع خود حق و درست است.

معرفت شناسان بر آن بودند تا در خلال مصنفاتشان با ارشادات خویش، طرق ناشناخته، ناپیموده و رازآمیز را به مبتدیان و سالکان طریق واشناسند. تعداد قابل توجهی ازاین دست آثار، سمت نشر یافته ولیکن هنوز نسخه های فراوانی در کنج خمول، خاک غریبی می خورند و انتظار ذوق و همتی والا را می کشند. این مقاله بر آن است تا ضمن معرفی کتاب «ریاض العارفین و منهاج السالکین» تصنیف میرزا محمد بن سلطان محمد اردبیلی معروف و متخلص به محقق عالم و عارف شیعی سده یازدهم هجری، به بیان احوال، افکار و آثار وی بپردازد. تعلیم صوفیانه او جمع بین طریقه اهل زهد و اهل کشف است؛ ولی در رویکرد شریعتمدارانه، حال و حضور را، در بالاترین درجه، در اثنای ادای مراسم عبادی همچون نماز می بیند. همچنین دقایق ادبی و زبانی وی نیز مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. متاسفانه از او اطلاعات بسیار ناچیزی به ما رسیده است ولیکن مباحث قابل طرح بسیار است.

در جهان اسلام، وحدت میان شیعه و سنی نقش اساسی ایفا می کند و از اهمیت خاصی برخوردار است. اما بدون شناخت عوامل اختلاف میان شیعه و سنی نمی توان به وحدتی پایدار رسید. بنابر این باید به صورت علمی به شناخت ریشه های عقیدتی، تاریخی و سیاسی اختلافات میان شیعه و سنی پرداخت. مسئله اصلی این نوشتار، تحلیل و نقد عوامل اختلاف بین شیعه و سنی از نظر نو معتزلیان است. سئوال اصلی پژوهش حاضر اینست که تحلیل و نقد عوامل اختلاف بین شیعه و سنی از نظر نو معتزلیان چیست؟ با توجه به تحقیقاتی که نو معتزلیان از عوامل اختلاف بین شیعه و سنی انجام داده اند، هدف این پژوهش فهم و بررسی عوامل اختلاف بین شیعه و سنی از نظر این اندیشمندان می باشدکه در نهایت به نقد عقاید آنان خواهیم پرداخت. روش انجام این پژوهش تحلیلی-توصیفی است. پژوهش حاضر درصدد نقد و تحلیل و نمایان ساختن عوامل و ریشه های اختلافات میان شیعه و سنی از دیدگاه نو معتزلیان است. دید گاه نو معتزلیان مثل هر اندیشمند دیگری دارای نقاط قوت و ضعف است. بنابر این دیدگاه آنان را مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داد. در این پژوهش ابتدا به تقسیم بندی اختلافات میان شیعه و سنی پرداخته شده و در ادامه به بررسی دیدگاه های نو معتزلیان در مورد ریشه های اختلاف شیعه و سنی پرداخته و سپس به عوامل اختلاف میان شیعه و سنی می پردازیم و در ادامه به تجزیه و تحلیل عوامل مذکور خواهیم پرداخت.