سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1391 | دوره:5 | شماره:2 (پی در پی 16) |تعداد مقالات:30

ادبیات نمایشی یکی از انواع مهم ادبی است که نسبت به دیگر گونه های ادبی در ایران، رشد و شکوفایی چندانی نداشته است. موضوع و محدوده پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام گرفته، تحلیل ساختاری طرح نمایشنامه های «رازها و دروغها» و «خواب در فنجان خالی» نغمه ثمینی است. سپس الگوی داستانی این دو نمایشنامه ترسیم شده و برای الگوی داستانی شرقی، نموداری پیشنهاد گردیده است. هدف این پژوهش، دستیابی به ساختار کلی این نمایشنامه هاست. این بررسی نشان میدهد که این نمایشنامه ها، دارای ساختار متقارن و موازی که از مظاهر ساختار شرقی است، هستند. بازی با ساختارهای مختلف، ادغام آنها با یکدیگر و تجربه ساختارهای کمتر شناخته شده، از مولفه های مشخص آثار ثمینی به شمار میرود.

یکی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری سبک نوشتاری دولت آبادی را باید ذخایر ادبی اصیل این مرز و بوم برشمرد؛ کتابهایی چون تاریخ بیهقی، قابوسنامه، تاریخ بلعمی، سفرنامه ناصرخسرو و گلستان سعدی. آنچه دولت آبادی را به گرایش به متون کلاسیک برانگیخته، عشق و علاقه ای است که به گذشته های فرهنگی زادبوم خود دارد و انس نویسنده کلیدر به متون تاریخی به ویژه «تاریخ بیهقی» به این گرایش دامن زده است. دولت آبادی، به شیوه های متفاوت تلاش کرده است، ارتباط خود را با متون کهن به خواننده نشان دهد. به نظر میرسد، او با این کار در پی آن است که نثر خود را از نوعی اصالت کلاسیک بهره مند سازند. این نوشتار، به بررسی میزان و چگونگی تاثیر متون کهن بر نثر داستانی دولت آبادی در رمان بلند کلیدر پرداخته است. بدین منظور، رمان کلیدر مورد ارزیابی قرار گرفت. نتیجه ارزیابی نثر دولت آبادی در کلیدر گویای این نکته است که وی در این رمان از حیث زبانی، از جهاتی مانند گزینش واژگانی، جمله بندی وکاربرد تعبیرات مربوط به متون کلاسیک به طور محسوسی از متون کهن فارسی متاثر بوده است.

برخلاف نظریات منتقدین گذشته، در نظریه های مدرن ادبی، زبان و ویژگیهای آن به عنوان یکی از محوریترین عناصر شعر مطرح است. فرمالیستهای روسی، شعر و ادبیات را از طریق فرایند آشنایی زدایی در زبان تعریف کردند. البته هنجارگریزی و آشنایی زدایی تنها به صرف بیگانه نمایی و مخالفت با عادات زبانی مخاطبان، هنری تلقی نمیشود بلکه این فرایند باید نقشمند، جهتمند و هدفمند هم باشد تا بتوان آن را فعالیتی خلاقانه دانست.نیما یوشیج در اشعار آزاد خود نتوانست با انحراف از زبان معیار به زبانی غنی و سرشار دست یابد بلکه عدول از قراردادهای پذیرفته شده، ناهمواریهای بیانی متعددی را در شعر او به وجود آورد. این نقصان هم به محور جانشینی زبان یعنی انتخاب واژگان و کاربرد درست آنها مربوط میشود و هم محور هم نشینی زبان یعنی تالیف واژگان بر اساس قواعد نحوی را در بر میگیرد. در این مقاله برخی از مهمترین ضعفهای زبانی اشعار نیما طرح و بررسی میشود.

در این مقاله قصاید علی موسوی گرمارودی، شاعر نوپرداز قصیده گو از جنبه های مختلف: محتوا، ساختار، زبان، بلاغت و همچنین تاثیر پذیری از شاعران گذشته مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است. استادی و مهارت شاعر در رعایت اصول و قواعد این قالب کهن و همچنین نمودهای مختلف تاثیر پذیری از شاعران گذشته بیانگر آن است که گرمارودی سخت دلبسته به شعر و ادب کلاسیک فارسی است و با تمام ضوابط و اصول آن آشناست و بخوبی میتواند از تنگناها و مضایق آن سربلند بیرون آید. او به مناسبت این قالب کهنه از زبان فاخر خراسانی بهره میگیرد و معمولا قصایدش مانند قدما چهار بخشی است. از میان صنایع بدیعی بیشتر از حسن تخلص، انواع ایهام، انواع جناس و از شگردهای بیانی بیشتر از تشخیص بهره گرفته است.

آشنایی با فرهنگ و تمدن یک ملت، همواره مستلزم بررسی و تحقیق در مورد تمام پدیده های اجتماعی و فرهنگی آن ملت است. لباس که یکی از پویاترین نمونه های حیات فرهنگی جامعه به شمار می آید، عامل مهمی برای تحقیق در مورد فرهنگ، تاریخ و تمدن یک جامعه است.پوشاک در کنار ضرورتهای دیگری مانند غذا، مسکن و... از نیازهای اصلی بشر محسوب میگردد. در واقع لباس خانه ای در مقیاسی کوچک تر برای بشر است که پیوسته آن را همانند پوست همراه خود دارد و ضمن حفظ و صیانت بدن، میتواند در آن سلیقه شخصی خود را نشان داده، آرمانها و امیدهای خود را از طریق آن بیان کند. شیوه های استفاده از پوشش خرقه و دستار، در دوره های مختلف شعر فارسی، هم از جنبه ادبی در تصویرسازیها، استعارات و کنایات شاعرانه قابل تعمق و تامل است و هم از جنبه اجتماعی، عرفانی و جغرافیایی، به جهت کاربرد آن در معنای حقیقی و حفظ فرهنگ، آداب و رسوم موجود در جامعه جای بحث و بررسی دارد. در این مقاله ضمن اینکه بطور اختصار تاریخچه لباس آورده شده است؛ شواهد شعری موجود در دیوان شعرای دو دوره خراسانی و عراقی از جنبه های فوق الذکور مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

مولانا زینی شاعر قرن نهم هجری است که اشعار حافظ را به صورت مخمس تضمین کرده است. او از ریا و تظاهر بسیار متنفر بوده به همین دلیل برای مبارزه با آن از مشرب ملامتی استفاده کرده است. ملامتیه گروهی از صوفیانند که معتقدند توجه رضایتمندی مردمان به انسان موجب می شود که انسان به آن سرگرم شده در نتیجه از عنایت حق تعالی محروم شود، پس باید به خوش آمدن یا نیامدن مردم توجه نکرد بلکه تن به ملامت آنها داد و فقط به اخلاص و محبت خداوند مشغول شد. بنابراین سوال اصلی این است که مولانا زینی که مقلد غزلیات حافظ بوده چقدر توانسته در ریاستیزی و آزاد اندیشی و تربیت درونی انسانها از مشرب ملامتگری حافظ پیروی کند؟ حافظ و مولانا زینی اگرچه در اشعارشان از مشرب ملامتی استمداد جسته اند اما هرگز به روش ملامتیه بسنده نکرده زیرا اگر ملامتیه، ملامت خلق را برای اصلاح خود میخریدند، حافظ و زینی آن را ابزار اصلاح «جامعه» و مبارزه با ریا و سالوس قرار داده اند تا بدینوسیله با استهزا و دهن کجی به مظاهر ریا، مردم را به حفظ دیانت، آزادگی، وارستگی و نهایتا خداجویی دعوت کنند. هردو شاعر بر این باورند که در پرستش خداوند باید شجاع و دلیر باشیم و از غوغای عوام و تکفیر خواص بیمی به خود راه ندهیم چرا که آنان نیز خود در درک حقایق گمراهند!

داستان شیخ صنعان، شرح آزمون دشوار ترک خود است. این مضمون در دیگر متون نیز تکرار شده است، این پژوهش در جستجوی پاسخ به این سوال است که چه عواملی این روایت را در میان حکایتهای با مضمون همسان برجسته میکند. سبک خاص عطار و تکنیکهای داستانی او سبب شده تا محتوا و صورت داستان تناسب و هماهنگی منسجمی داشته باشند. از جمله این موارد گفتگو و لحن گفتگوهای اشخاص است که به تناسب دگرگونی حالات روحی شخصیت اصلی - شیخ - تغییر میکند. شخصیتهای فرعی -شاگردان شیخ- نیز به اقتضای جایگاه اجتماعی و روانیشان و در واکنش به دگرگونیهای او، زبان و لحن گفتارشان دگرگون میشود. مجموع گفتارها و لحن اشخاص «گفتمانی» را در داستان شکل میدهد.به سبب کیش ترسایی بانوی دلربای شیخ، جلوه های آفتاب در هر گوشه داستان به چشم میخورد، به هنگام فراق او فضا و تصاویر داستان تیره میشود. در حادثه ای اینگونه سهمگین، شیخ پارسا و خوشنام داستان درگیر انواع کشمکشها میشود و عطار بخوبی توانسته از انواع کشمکشها در پیشبرد داستان بهره گیرد. تداعی معانی و فضاسازی نیز در تبلور محتوا در صورت نقش مهمی دارند. بررسی هنرمندی و خلاقیت عطار در بازنمود محتوا در صورت، موضوع این گفتار است.

روش سخنوری کاتبی نیشابوری در منظومه یک هزار بیتی «ده باب» چگونه است و مختصات عمده سبکی اثر و نوآوریهای آن کدامند؟ قبل از پاسخ دادن به این پرسش، ابتدا مختصری در مورد زندگی شاعر به همراه معرفی منظومه «ده باب» و ویژگیهای برجسته شعر نیمه اول قرن نهم بیان شده است. پس از ذکر سابقه تحقیق، مختصات سبکی منظومه «ده باب» از سه دیدگاه زبانی، ادبی و فکری بررسی شده است. منظومه ده باب از نظر زبانی مثل اکثر آثار سبک عراقی، بعضی از ویژگیهای سبک خراسانی را دربردارد و از نظر فکری و ادبی نشانه هایی از سبک هندی را در آن میتوان دید. سبک کاتبی در این منظومه حدواسط سبک عراقی و هندی است و ویژگی بسیار متمایز آن التزام به جناس در تمام ابیات منظومه است.

مقاله حاضر تصویر جنگ در شعر کودکان و نوجوانان ایران را مورد مطالعه قرار داده است. بعد از انقلاب اسلامی جنگ تحمیلی عراق بر ایران بزرگترین حادثه کشور ما بوده است و بر تمام جنبه های زندگی مردم تاثیر گذاشته. طبعا ادبیات کودکان و نوجوانان نیز از این تحولات بی بهره نبوده است. موضوعاتی از قبیل حماسه، دلاوری، اعتقاد به پیروزی، روحیه مقاومت،ارج نهادن به شهادت و ... از اهم موضوعات شعرکودکان میباشد البته به نتایج اندوهبار جنگ مانند ویرانی و آوارگی و یتیم شدن کودکان نیز اشاره شده است. شاعرانی که خود در صحنه های جنگ و بمباران حضور داشتند و شاهد رنج و اندوه کودکان و نوجوانان بودند بسیار ملموس و تاثیرگذارسروده اند. شعرجنگ بازتابی از رنجها، شادیها، دلنگرانیها و آرزوهای اکثر کودکان این سرزمین است؛ غلبه حق بر ظلم برجسته ترین پیامی است که شعر کودکان و نوجوانان حول محور آن میچرخد. روش این مقاله توصیفی-تحلیلی و هدف از نگارش آن بازنمایی تاثیرجنگ بر ادبیات کودکان در اشعار شاعران معاصر است.

بررسی آماری مسائل صرفی و نحوی در متون نظم و نثر، تحلیل معانی و مسائل ادبی را آسانتر میسازد. شاهنامه فردوسی و بوستان سعدی از مهمترین متون ادبیات فارسی در حوزه خود هستند. با توجه به یکسانی وزن و قالب، مقایسه این دو اثر از جنبه دستوری امکانپذیر میباشد، ما در این مقاله ده بیت نخستین از هر دو اثر را که در حمد و ستایش الهی است، برای تحلیل آماری برگزیدیم تا علاوه بر وزن و قالب، متغیر موضوع نیز یکسان باشد و تبیین نتایج ممکن گردد. مقایسه در شاخصهای صرفی مثل تعداد اسامی، افعال، صفات و... همراه با زیرمجموعه های ریزتر هرکدام از این مقوله ها که قابل تحلیل منطقی هستند (مثل اسامی، افعال و صفات مرکب) و همچنین در مسائل نحوی مانند تعداد جملات، جابجایی ارکان و غیره صورت پذیرفته است. علاوه بر این با توجه به نظریه گشتاری-زایشی، ژرف ساختهای ابیات نیز مورد مقایسه آماری قرار گرفته است. پس از ارائه جداول آماری، نتایج هر جدول به طور جداگانه تحلیل شده و علت تفاوت شاخصها در دو اثر از جنبه های زبانی و سبک شناسی، زیبایی شناسی و حتی روانشناسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

از مجموع حکایتهای بوستان و گلستان چهار حکایت که منطبق با موضوع مقاله بود شناسایی شد و تجزیه و تحلیل گردید، چون این دو اثر از نوع ادبی - تعلیمی هستند و از آن جاییکه هدف آثار تعلیمی ایجاد تغییر است، سعدی توانسته بوسیله آنها پاسخگوی خیلی از معضلات و تعارضات روحی و روانی افراد و جامعه آن زمان و حتی اکنون نیز باشد و در راستای ایجاد آرامش آنها موثر و تعارضات روانی را تقلیل دهد و به تعادل برساند و روانهای متعادل و مستعد را نیز تعالی بخشد. به این صورت که ضمن شناسایی اختلال افسردگی و برخوردی اصولی با آن منطبق با مکاتب شعردرمانی، داستان درمانی، معنی درمانی و سازوکارهای ادبی و روا نشناسی امروزی از قبیل، ارتباط کلامی، پالایش روانی، براعت استهلال، آشنایی زدایی، تجاهل عارف به یاری مخاطبان و نیازمندان پرداخته است، که امروزه به آن «روش التقاطی» میگویند.

این مقاله با نگاهی سبک شناسانه به بررسی مهمترین خصوصیات زبانی و فکری روزنامه اختر میپردازد. روزنامه اختر به گواه پژوهشگران حوزه تاریخ و روزنامه نگاری ایران مانند محمد علی تربیت، یحیی دولت آبادی، احمد کسروی، ناصرالدین پروین و ادوارد براون، یکی از موثرترین و بانفوذترین روزنامه های عصر قاجار است که به عنوان نخستین روزنامه منظم فارسی زبان خارج از ایران در خاک عثمانی منتشر میشد. در پاسخ به سوال اصلی پژوهش که همانا یافتن مهمترین ویژگیهای زبانی و فکری روزنامه اختر است و به عنوان خلاصه پژوهشهایی که این مقاله حاصل آن است، میتوان گفت مهمترین ویژگی زبانی «اختر» سهم پررنگ آن در وارد کردن لغات غیر فارسی- عمدتا ترکی، فرانسوی و انگلیسی - به خصوص لغات مربوط به سیاست و قانون و مجلس، به گستره نثر فارسی است؛ و بارزترین خصوصیت فکریش، ترویج اندیشه های روشنفکران از وطن رانده شده ایرانی در زمینه آزادی خواهی، عدالت طلبی و قانون مداری است. پرداختن مستمر به ارزش و اهمیت «زن» و نقش مهم او در پیشرفت و تعالی جامعه و خانواده نیز از اهم مطالب این روزنامه است.

فصل و وصل یکی از ظریفترین مباحث علم معانی است. مهم ترین و با ارزش ترین حرف وصل در بلاغت حرف واو است، زمانی ارزش بلاغی این حرف را متوجه میشویم که ریزه کاریهایش را با توجه به اوضاع و احوال سخن درک کنیم. نگارنده در ضمن بررسی «شاهنامه از دیدگاه علم معانی» دو نوع واو یافته و با توجه به معنای بلاغی برای آنها نامهای «واو مقابله» و «واو فوریت» را پیشنهاد داده است. در این مقاله شواهد این واوها از متن شاهنامه ذکر میشود و از تفاوت آنها با واوهای دیگری که تاکنون در علم معانی مطرح بوده سخن به میان می آید. با توجه به اینکه شاهنامه فردوسی از لحاظ قدمت و عظمت کهنترین متن منظوم زبان فارسی است این واوها از ویژگیهای سبکی این کتاب به شمار میروند و مبدع آنها حکیم فردوسی است.

شیخ آذری اسفراینی از عارفان بلند همت و شاعران برجسته قرن نهم هجری بشمار میرود؛ آذری از جوانی شعر میسرود و شهرتی بهم زده و مدتی هم در دربار تیموریان بود سپس به تصوف روی آورد و نزد شیخ محی الدین طوسی علم حدیث آموخت به دلیل سکونتش در طوس، به طوسی و به سبب تولدش در اسفراین (784 ه.ق) به اسفراینی مشهور شد و چون متولد آذرماه بود «آذری» تخلص میکرد. سرانجام در هشتاد و دوسالگی شمع وجود این شاعر گرانقدر به خاموشی گرایید و به دیدار حق شتافت. زبان شعریش با توجه به سبک قرن نهم همان زبان عرفانی و عارفانه رایج در «سبک عراقی» است و دیوان اشعارش از لحاظ فنون و صنایع ادبی بسیار غنی است.با توجه به نوآوریهایی که آذری در کاربرد تعبیرات و الفاظ، نوسازی تشبیهات، تصویرسازیها، وسعت دایره لغات نشان داده است؛ در این مقاله برآنیم تا ویژگیهای سبک شناسی و نوآوریهایی را که شاعر در اشعارش بدانها توجه داشته در سه سطح ادبی، فکری و زبانی بررسی نماییم.

خشم و خروش، ویژگی اصلی شعر مشروطه است، که شعررا صبغه ای از حماسه میبخشد، در این مقاله به بررسی شعر مشروطه با تمرکز بر اشعار ایرج، از این منظر پرداخته شده و این هدف از راه ترکیبات زبانی تحقق یافته است. دلایل اجتماعی حضور یا عدم حضور این ویژگی نیز بیان شده. نخستین نوآوریها و تغییرات اساسی در شکل و قالب شعر فارسی از دوره مشروطیت آغاز میگردد و این دوره را میتوان مقدمه تاریخی شعر نو به حساب آورد.

شعر یداله بهزاد کرمانشاهی شاعر معاصر، از جهات گوناگون قابل بررسی و تحلیل است. از مباحث عمده ادبی که میتواند در شعر او مطرح گردد، توجه فراوان وی به موسیقی کناری (ردیف و قافیه) است. بهزاد به خوبی از بار موسیقایی قافیه آگاه بوده و در شعر خویش قافیه های متنوعی را به کار گرفته است. قافیه را در شعر او از جهت تعداد حروف آن میتوان به هفت دسته تقسیم کرد. تعداد حروف مشترک قافیه در شعر او از یک حرف گرفته و گاه تا هشت حرف میرسد.بهزاد در اشعار خویش به تناسب قافیه با موضوع و محتوای شعر توجه ویژه ای داشته و به منظور القای حس و حال و مضمون مورد نظر خویش، موسیقی قافیه را اغلب با موسیقی ردیف همراه ساخته است. از منظر سبک شناسی، توانمندی شاعران را میتوان با توجه به قافیه های شعر آنان سنجید. از همین روی، نویسندگان این مقاله به بررسی قافیه از جهت حروف مشترک در شعر بهزاد پرداخته اند.

یکی از مسائل و موضوعات مهم مطرح در شعر و ادب فارسی به ویژه در دو سبک و مکتب آذربایجانی و هندی، فرهنگ عامه و اعتقادات و مسائل و مظاهر زندگی مردم است که به دلیل عدم تحقیق جامع و کافی درباره آنها و کمبود منابع معمولا در شرح و تفسیر آنها برداشتهای گوناگون و گاهی نادرستی میشود. یکی از این موارد، تعبیر «پرنان» و بوسه پر نان است که در دو بیت از خاقانی آمده است و استادانی که به شرح و توضیح اشعار خاقانی پرداخته اند آن را به معنی ریزه کوچک و قطعه نازکی از نان و یا کناره نان معنی کرده اند و در تعبیر «بوسه زن چون پر نان» یا «بوسه چون پر نان زدن» فاعل را شخص انسانی گرفته اند اما به عقیده ما «پر نان» به معنی دسته ای از پر مرغ است که با نخی بسته میشد و در گذشته به ویژه در مناطق روستایی که شخصا در منزل نان پخت میکردند برای نقش و نشان کردن نان آن را روی خمیر نان میکوبیدند و در تعبیر بوسه پر نان نیز به عقیده ما فاعل فعل به طریق استعاره مکنیه از نوع تشخیص، خود پر نان است که عمل کوبیده شدن آن بر روی خمیر و تماس حاصل کردن با آن، به بوسه تعبیر شده است.

یکی از ویژگیهای برجسته سبکی در بدیع شعر خاقانی، بهره گیری از ایهام است و دیگر ویژگی سبکی شناخته شده او بهره گیری از اصطلاحات و واژه های ویژه دانشهای گوناگون است که در آن میان دانش موسیقی نمودی نمایان دارد. پرسش بنیادین ما این است که کاربرد اصطلاحات دانش موسیقی تا چه اندازه در ایهامهای شعر او نقش داشته است و دیگر اینکه چند و چون کار خاقانی تا چه اندازه با شعر حافظ که آن نیز، هم از دانش موسیقی و هم از ایهام بهره بسیار دارد، سنجیدنیست. برای رسیدن به این پاسخ، ایهامهای موسیقایی ویژه شعر خاقانی و واژه های ایهام ساز مشترک در دیوان خاقانی و حافظ در این جستار با روش آماری بررسی و دسته بندی شده اند.

این پژوهش با رویکرد سبک شناسی تکوینی، به شیوه ای توصیفی- تحلیلی تلاش کرده است به این دو پرسش بنیادین پاسخ دهد که سبک شخصی ناصرخسرو در پردازش به موضوعات مورد نظر و ایجاد همگونی ساختاری (بین صورت و معنا) بر کدام صنعت ادبی استوار است؟ و ددیگر، پربسامدترین نوع آن در اشعار ناصرخسرو کدام است و چرا؟ بنا بر نتایج این تحقیق، عمده ترین حلقه این تناسب ساختاری (پیوند بین صورت و محتوا) و برجسته ترین ویژگی سبکی شعر ناصرخسرو، گزینش زبان آیرونیک و گستره کاربرد آن در سطوح عمودی و افقی اشعار است. گستره پربسامد صنعت آیرونی که میتوان آن را عنصری بلاغی و سبک ساز مبین تقابل میان ظاهر و واقعیت در کلام و بیان غیرمستقیم مفاهیم تعریف کرد و کاربست انواع مختلف آن -که به تناسب موضوع و مخاطب در سطح کلمه و کلام یافت میشود- حکایت از توانمندی کم نظیر ناصرخسرو در ایجاد هماهنگی میان زبان و معنا دارد. چنانکه بسامد آیرونی واژگانی یا کلامی در کنار آیرونی سقراطی در دیوان اشعارش، نمودار رویکرد هدفمند ناصرخسرو در استفاده از ظرفیتهای زبان آیرونیک برای القای عقاید و ترویج و تبیین اندیشه های کلامی مذهب اسماعیلیه دارد.

این پژوهش به بررسی و تحلیل دو قصیده از خاقانی (در واقعه حبس و عزلت و مباهات/در شکایت از حبس و تخلص به مدح عظیم الروم عز الدوله قیصر) و مسعود سعد (در مدح محمد علی «زندانی نای»/حسب حال) در موضوع حبسیه بر مبنای سبک شناسی توصیفی میپردازد. در این نوع سبک، متون متحد المضمون از نظر درجه عاطفه و تخیل با هم متفاوت و مختلف هستند. این نظریه سبک شناسی بیشتر از نظر تفاوتهای زبانی متون متحد المضمون مورد تحلیل قرار میگیرد اما در این مقاله اشعار متحد المضمون مسعود سعد و خاقانی هم از لحاظ تفاوتهای زبانی، بلاغی (وجوه ادبیت متن) و هم از نظر فکری تحلیل شده اند. برمبنای این نوع سبک شناسی توصیفی یا بیانی که ادای معنای واحد به طرق مختلف است، شعر مسعود سعد و خاقانی با توجه به مسائل فرامتنی مثل طول مدت زندان این دو، دلایل این زندانی، میزان تاثیرپذیری از فضای زندان، زبانی و بیانی متفاوت یافته است. هر دو شاعر در زمینه لغات، تصویر پردازی و در کل محور همنشینی و جانشینی دست به گزینشهایی زده اند که از نگرش خاص هر کدام نسبت به جهان درون و بیرون خود حکایت میکند. در بخش نخست مقاله، سبک شناسی توصیفی به اختصار معرفی شده است. در بخش دوم مختصری در باب زندگی و احوال این دو شاعر سخن گفته ایم. سپس در بخش پایانی، تفاوتهای سبکی (زبانی، بلاغی و فکری) دو قصیده از خاقانی و مسعود سعد را با وجود متحد المضمون بودن آنها مورد بحث و تحلیل قرار داده ایم.

بحر طویل میر عبدالعظیم مرعشی یکی از اولین بحر طویلهای موجود فارسی است. این بحر طویل که سراینده، آن را در قالب نامه ای خطاب به یکی از حاکمان محلی عهد تیموری نوشته است، در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران نوشته سید ظهیرالدین مرعشی ذیل سرگذشت سراینده آمده است. این بحر طویل صرفنظر از تقدم زمانی، دربرگیرنده عبارات و جملات پیچیده ای است که تاکنون کسی به شرح و توضیح آن نپرداخته و غالب کسانی که به مناسبتهای گوناگون از این بحر طویل سخن گفته اند، تنها به ذکر این نکته که این مکتوب از پیچیدگی و تعقید خالی نیست بسنده کرده اند. بدیهی است تا هنگامی که مشکلات و پیچیدگیهای متنی گشوده نشود، امکان بررسی سبک شناسانه آن به طور کامل مهیا نیست. این پژوهش ابتدا به شرح مختصری از این پیچیدگیها پرداخته، سپس ویژگیهای سبک شناسانه آن را در سه سطح زبانی، ادبی و فکری مورد بررسی قرار داده است. ضمن اینکه در قالب مداقه ای تاریخی، تاریخ دقیق سرودن آن را تخمین زده و این فرضیه را که این مکتوب اولین بحر طویل موجود فارسی است، به اثبات رسانده است.

یکی از صورخیال که در شعر عرفانی ظهور کرد و در همینگونه از شعر نمودی بارز یافت، نماد است. قابلیت وسیع صورت نمادین برای پذیرفتن مفاهیم معقول، آن را به یکی از مناسبترین فرمها برای توضیح نسبی حقایق ناشناخته عرفانی و تجسم تجربیات روحانی بدل ساخته است. نمادپردازی با طبیعت، از ویژگیهای بارز سبک مولاناست. به همین دلیل، تحلیل نقش اجزاء طبیعت در شکل گیری نمادها، همواره اهمیتی ویژه دارد و بررسی نمادهای ساخته شده با طبیعت، از ضروریترین تحقیقها برای شناختن یکی از مهمترین بخشهای ادبیات ما که شعر و نثر نمادین است، به شمار میرود. بر این اساس، هدف این پژوهش، پس از مروری بر نحوه کاربرد این نمادها در شعر پیش از مولوی و تحلیل تفاوتها و تمایزهای این تصاویر در شعر مولانا، بررسی نمادهای طبیعی غزل او، توضیح دلیل کاربرد هر یک و تحلیل مفاهیم نهفته در ورای آنهاست. هدفی که با وجود تحقیقات بسیار درباره غزلیات مولوی، تاکنون در قالب پژوهشی مستقل و ناظر به جزئیات عرضه نشده است.

تاثیر محیط، عناصر محیطی و درونمایه معنایی آثار، در سبک و ویژگیهای سبکی آثار، نقش معنی دار و تعیین کننده ای دارند. به عنوان مثال در کتاب نفیس تحفه المومنین که در موضوع طب قدیم نوشته شده است، تاثیر محیط و طب قدیم بر ویژگیهای سبکی این اثر قابل مشاهده و حایز اهمیت است.با توجه به این که این اثر یکی از برجسته ترین آثار طب قدیم و سنتی در طول تاریخ ایران و مهمترین اثر طبی عهد صفویه میباشد و احاطه و اشراف مولف این اثر یعنی حکیم مومن تنکابنی بر آثار گذشته در همین موضوع بی بدیل است؛ این اثر میتواند بعنوان نماینده آثار مشابه در عهد صفوی به حساب آمده و به لحاظ اهمیتی که دارد، از دیدگاههای مختلف مورد پژوهش قرار گیرد.تحفه المومنین، با سبک و سیاق خاصی که این اثر را در میان آثار مشابه ممتاز کرده، از دیرباز مورد توجه بوده است چه از لحاظ محتوای علمی و چه از لحاظ سبک شناسی به عنوان نمونه نثر علمی طبی عهد صفوی. ما در این مقاله تلاش کرده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که مهمترین وجوه سبک شناسی تحفه المومنین کدامند؟

این مقاله گامی در جهت بازبینی و جایگاه حصر و قصر به عنوان یکی از فصول مهم فن معانی و رویکردهای بلاغی تاثیرگذار در تحلیل متون است. در علم معانی، اختصاص یعنی حصر کردن چیزی یا کاری در کسی، یا انفراد و انحصار کسی یا چیزی به کاری یا امری. در این بین رویکردها و اغراض حاصل از کاربرد حصر و قصر در متون ادبی و مجموعه شاعران در تحلیلی جامع و مانع ارزشمند و فاخر است؛ بر این اساس حصر و قصر قابلیت بلاغی مشترکی میان گوینده و مخاطب اوست این قابلیت برای گوینده روشن کردن و القای تفکر درونی اثرش میشود و برای مخاطب باعث تحلیل و فهم محتوای اثر میگردد. شعر قیصرامین پور به دلیل کاربرد مضامین نو و ظرافت های شعری از این منظر (حصر و قصر) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

بخشی از داستانهای شاهنامه، اسطوره ای - پهلوانی هستند و داستان رستم و اسفندیار نیز در این بخش شاهنامه قرار دارد.محققان برآن هستند که تدوین روایات حماسی در اواخر دوره ساسانی بوده و اشتراکاتی میان روایات حماسی و رویدادهای تاریخی قابل مشاهده است. در کنار این مساله، شکل داستانی شاهنامه روندی تاریخی و زماندار از کهن به نو را هم بدان میدهد، و همین نکته مساله تاثر از روایات قدیمیتر را در روایات جدید، پیش میاورد، لذا، به نظر میرسد که چون داستان اسفندیار نسبت به بخشهای اسطوره ای و پهلوانی دیگر، جدیدتر است، احتمال تاثیرپذیری سازندگان و پردازندگان آن از بخشهای پیشین، بخصوص بخشهای نخست حماسی، در آن وجود دارد.از این دیدگاه، در پردازش و برساختن شخصیت اسفندیار، یعنی در عملکردها و رفتارها و کردارها و قهرمانیهایش، در دو حوزه شگردهای داستانی و شخصیت پردازی، به رستم و سهراب و سیاوش، و داستانهایشان توجه و بهره ها برده شده است، آنگونه که شباهتهای متعددی میان آنها میتوان یافت.این مقاله به بررسی این نکته ها و اشتراکها میپردازد.

ترسل و انشا از فنون شریف و ارزشمند دیوانی است و منشیان و کاتبان از دیرباز ضمن ارائه اصول نظری کتابت به تالیف آثار عملی نیز دست میزده اند. از جمله این آثار میتوان به «زینه الکتاب» منسوب به بیهقی، «عتبه الکتبه» بدیع جوینی، و «دستور الکاتب» هندوشاه نخجوانی اشاره کرد. در اینگونه کتابها علاوه بر وجود نمونه نثرهای فصیح و زیبا، سبک و شیوه نگارش آنها خود در حکم دستورالعمل و الگویی است برای درست و زیبا نویسی.از آثار دیگر در این زمینه میتوان به «ترسل» معین الدین اسفزاری، منشی و شاعر نامدار قرن نهم اشاره کرد که چند نسخه از این اثر موجود است. این اثر مشتمل بر مقدمه،چهار منشا و یک خاتمه است. انواع گوناگونی از نامه های رسمی و غیر رسمی در اثر آمده است. بدین روی اسفزاری کوشیده که هم اثر وی جامع مکتوبات عصر تیموری باشد و هم اینکه نمونه و الگویی برای کاتبان و مردم عادی به دست داده باشد و شاید به همین علت باشد که ترسل از قبول عام برخوردار شده است. پرسش اصلی پژوهش در وهله اول آن است که ویژگیهای اصلی سبک نثر دوره تیموری به ویژه در آثار ترسل و انشا چیست؟ و ثانیا مختصات سبکی ترسل اسفزاری چیست؟ سبک نثر ترسل اسفزاری به رغم سادگی جریان کلی نثردر دوره تیموری، در شمار نثرهای فنی و منشیانه است، البته گرایش عمده مترسلان و دبیران درباری در این عصر به نثر فنی و مصنوع میباشد. نگارندگان مقاله حاضر برآنند تا ضمن معرفی مختصر اسفزاری و ترسل او، به بیان مختصات سبکی اثر بپردازند.

جهان ملک خاتون، دختر جلال الدین مسعود شاه، متخلص به جهان از شاعران نیمه دوم قرن هشتم هجری در شیراز بود. اشعار وی بالغ بر 15937 بیت شامل: قصیده، ترجیع بند، قطعات، غزلهای متعدد و رباعیات است.غزلهای «جهان» از نظر ساختمان بیرونی و نه از نظر درونمایه فلسفی، متاثر از غزلهای حافظ و از نظر زبانی ساده و به دور از تصنع است؛ ولی آرایه هایی؛ چون: تشبیهات تفضیل، استعاره مصرحه، کنایه از فعل و ایهام در میان آنها قابل توجه است. بسامد کلماتی چون: زلف، سروناز و شاه و گدا در میان اشعار وی زیاد است. از جهت درونمایه، مهمترین ویژگی شعر جهان ملک خاتون زنانه بودن آن است. جهان ملک بی هیچ پرده پوشی آنچه را که احساس حکم میکند، سرشار از شور و شیدایی به رشته کلام در می آورد. همچنین تضاد عقل و عشق، باور به تقدیر، عشق عهد الست و شکوائیه از جمله نکات برجسته دیوان اوست.نگارنده در این مقاله سعی دارد تا غزلهای جهان ملک خاتون را از نظر سبک شناسی زبانی، ادبی و فکری تحلیل کند.

این مقاله بر این فرض محوری استوار است که بسیاری از آثار ادبی را نباید آثاری صرفا ادبی و جدای از زمینه های اجتماعی و سیاسی و ... تلقی کرد؛ بلکه آنها، در کنار ماهیت ادبی خود، دربردارنده محتوا و نکاتی از مسایل سیاسی و اجتماعی عصر خود هستند و باید آنها را بر اساس عوامل تاریخی و اجتماعیی که بر نویسنده تاثیرگذار بوده است، مورد بررسی قرار داد. گلستان سعدی یکی از این آثار است که سرشار از مضامین اجتماعی و مفاهیم سیاسیی میباشد. یکی از این مفاهیم سیاسی عدالت است که اتفاقا مهمترین مفهوم سیاسی ای است که میتوان از متن گلستان (بویژه باب نخست آن) استخراج نمود. سعدی با فصاحت و بلاغتی زیبا به رابطه میان حکومت و مردم بر مدار عدالت پرداخته است. اگرچه درک و فهم سعدی از عدالت بر مبنای دریافت رایج و متداولی است که متفکران نظریه عدالت دارند و در این زمینه نمیتوان مدعی ابتکار و بداعت در گلستان بود (یعنی اینکه نه او اندیشمند سیاسی است و نه گلستان کتابی سیاسی) اما او بگونه ای تاثیرگذار این مفهوم را در حکایات خود وارد نموده تا از این طریق بتواند بر سلوک سیاسی حکام و کردار و مناسبات جاری میان مردم اثر بگذارد.

موسیقی و ضربآهنگ کلام، پس از عنصر تخیل بیش از هر عنصر دیگری با شعر مانوس میشود و میتواند در جهت القای مضامین و احساسات شاعرانه، موثر واقع شود. میتوان گفت، اگر شاعر تناسب میان موسیقی و مضمون شعریش را حفظ کند، گام بلندی در جهت ماندگاری اثر خود برداشته است. قیصر امین پور از شاعرانی است که با شناخت ژرف از امکانات و ظرفیتهای زبان، تصاویر بدیع و بکر آفریده است و در اشعارش همسانی و تناسب موسیقی و مضمون درخور مشاهده است. تناسب و توازن موسیقی و مضمون در شعر قیصر، در کاربرد آواها، هجاها، وزن، قافیه و دیگر سطوح شعری به چشم میخورد.پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دفترهای شعری «تنفس صبح»، «آینه های ناگهان»، «گلها همه آفتابگردانند» و «دستور زبان عشق» از قیصر امین پور پرداخته است، بنابراین تناسب مضمون و موسیقی شعر قیصر، در سه سطح موسیقی بیرونی، میانی و کناری بررسی و تحلیل شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که شاعر از تناسب موسیقی و مضمون در سطوح مذکور بهره گرفته است و از این روی اشعارش از بعد ادبی و جوهره شعری سرشار از موسیقی شعری است.

کتاب الکشف عن مشکلات الکشاف مشهور به کشف کشاف، شرحی است که در قرن هشتم بر تفسیر کشاف زمخشری (متوفی 538 ﻫ .ق) نوشته شده. نام مولف این کتاب در تذکره های قدیم و جدید بصورتهای مختلفی ضبط گردیده. این مقاله در پی آنست که نشان دهد نام اصلی و کامل مولف «سراج الدین عمر بن عبدالرحمن بهبهانی فارسی» است و سایر نامهای ذکر شده در تذکره ها فاقد اعتبار است. همچنین در این پژوهش نام سایر تصانیف این نویسنده ذکر گردیده.