سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1388 | دوره:2 | شماره:4 (پی در پی 6) |تعداد مقالات:7

از مجموع مقامه های قاضی حمیدالدین بلخی، یک مقامه کامل (مقامه 21) به وصف زمستان اختصاص یافته است که «فی الصفه الشتا» نام دارد. ما در این مقاله، مقامه بیست و یک را که از شاه مقامه های قاضی است از لحاظ سبک شخصی شامل صنعت پردازی، محتوا و مضمون پروری بررسی میکنیم، و چون در مقامات حریری هم مقامه چهل و چهار «شتویه» نام دارد با بررسی آن مقامه و مقایسه آن با مقامه قاضی، اختلاف سبک شخصی این دو ادیب را با توجه به دو موضوع مهم (صنعت پردازی ساختگرایانه و محتوا و مضمون پروری) نشان میدهیم.

زمانه بر سر آزار ماست خوی تو دارد                   همین سزاست کسی را که آرزوی تو داردمولانا شهیدی قمی (935 یا 936 ق) از شعرای سده نهم و اوایل سده دهم هجری است که در زمان پادشاهی شاه اسماعیل صفوی به هندوستان رفته و در گجرات بدرود حیات گفته است. شهیدی قمی احتمالا نخستین کسی است که بسامد مضامین وقوعی را در شعر اواخر دوره تیموری و اوایل عهد صفوی افزایش داده و بدین وسیله شعر خویش را دارای گونه ای تشخص سبکی کرده است، به همین دلیل در این طرز بر لسانی شیرازی (متوفی 941 یا 942 ق) تقدم دارد. مهمترین نقطه ضعف شعر او هم مانند دیگر شاعران وقوعی سستی و نارسایی عناصر آن در جهت تصویر پردازیست. در این مقاله احوال و سبک اشعار مولانا شهیدی قمی مورد بررسی قرار گرفته و تقدم او بر لسانی شیرازی در سرودن اشعار وقوعی اثبات شده است.

در این مقاله ابتدا به این نکته پرداخته ایم که چگونه میتوان معضل یک متن ادبی را که در فهم و انتقال پیام دچار مشکل شده است، گشود. برای بیان این نکته از شواهد دیگر متنها مدد گرفته ایم. سپس به تشریح معنایی که دیگر شارحان حافظ از بیت:در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود                   کان شاهد بازاری وین پرده نشین باشد، ارایه داده اند، نگاهی انداخته ایم و پس از نقد شرحهای موجود، با ارایه شیوه ای که بتوان برخی از دیگرمشکلات متنهای ادبی را گشود، با استدلا لهای منطقی و بلاغی، شرحی آورده ایم که با شرح شارحان حافظ، متفاوت و متباین است.

کمال الدین حسین خوارزمی یکی از شعرا و عرفای توانا و صاحب سبک اواخر قرن هشتم و نیمه اول نهم هجریست که از شعر واندیشه پیشینیانی همچون خاقانی شروانی، بهره های فراوانی برده و مضامین و ترکیبات سبکی وی را اخذ نموده و درلابه لای اشعار و اندیشه های خود گنجانیده است. تاثیر پذیری کمال الدین حسین خوارزمی از خاقانی و خصایص سبکی وی را میتوان در موارد زیردسته بندی نمود:- دسته اول: تاثیر پذیری شاعر از خاقانی، از لحاظ مضامین و محتوای متشابه یعنی شاعر از لحاظ محتوا و درون مایه (فکری) از سبک شعری خاقانی پیروی نموده است.- دسته دوم: اشعاری که شاعر از لحاظ وزن و قافیه و ردیف باستقبال اشعار خاقانی رفته است.- دسته سوم: اشعاری که شاعر بیت و ابیاتی را از خاقانی، عینا و بی کم و کاست و یا با اندک تغییری، در میان اشعار خود آورده است.- دسته چهارم: اشعاری را در بر میگیرد که شاعر عینا به بیان ترکیبات و عبارات و اصطلاحات دیوان خاقانی پرداخته و از لحاظ زبانی و لغوی از سبک خاقانی استقبال نموده است.این مقاله به تاثیر پذیری کمال الدین حسین خوارزمی از خاقانی و خصایص سبکی وی، در چهار زمینه مذکور پرداخته است.

رویکردهای لفظی در دیوان قاآنی شیرازی از جایگاهی خاص برخوردار است. او در اغراض گوناگون بویژه ستایش رسول خدا (ص) از آرایه های لفظی و بدیعی فراوانی استفاده میکند. بعنوان نمونه، شاعر در قصیده ای به نام «بردیه»، خود را ملزم میسازد تا در سرتاسر آن، حرف هجایی (الف) را بکار نبرد. از سوی دیگر، اینگونه لفظ پردازیها و بازیهای زبانی بر ادبیات عصر مملوکی و عثمانی در زبان عربی حاکم شده است و در اغراض گوناگون مخصوصا مدایح نبوی اصالت یافته. بنابراین، وجود «بردیه» در دیوان قاآنی، بدیعیات، برخی غلو و اغراقهای نامتعارف و ... را میتوان از تاثیرپذیریهای او از ادبیات مصنوع مملوکی و عثمانی دانست.

در بررسی سبک فردی بیهقی در حوزه زبانی، ترنم پنهانی الفاظ و اصوات و اتحاد الفاظ و معانی و به تبع آن، خلق تداعیهای ذهنی، جلوه ای خاص دارد. توجه ویژه بیهقی به نمایش ظرفیت و استعداد زبان فارسی در آهنگین بودن آن با به گزینی و هنرمندی در انتخاب واژه ها و صامتها و مصوتها، تکرار و تناسب آوایی از ویژگیهای منحصر به فرد بیهقی است. اعجاز این عوامل در آفرینش نثری آهنگین، جذاب و دلنشین و بسیار تاثیر گذار، محور بحث ما در این نوشتار است.

این مقاله یادداشتی است بر یک ویژگی سبکی قابوسنامه. آن ویژگی عبارتست از ساختن ضرب المثلهای دلنشین با محوریت واژه «دوم». این ویژگی، ظاهرا در میان متقدمان و متاخران مختص عنصرالمعالی است و بدلیل همین یگانگی و نادرگی، ارزشی مضاعف دارد. این ساختار تکرار شونده چنان مقبول طبع فارسی زبانان قرار گرفته که با وجود ندرت، بخشی از نمونه هایش بعنوان امثال سائره در امثال و حکم زنده یاد دهخدا ذکر شده است.