برنامه ریزی و آمایش فضا
سال:1389 | دوره:14 | شماره:4 (پیاپی 68) |تعداد مقالات:12

گردشگری صنعتی است درآمدزا، دارای صرفه اقتصادی، و همراه با تبادل های فرهنگی و اجتماعی و در عین حال کمترین آلودگی های زیست محیطی. امروزه، این صنعت مورد توجه فراوان واقع شده است. جاذبه های طبیعی هر کشور، در جذب گردشگر نقش بسزایی دارد. ایران از جمله کشورهای دارای جاذبه های طبیعی خاص و بی نظیر است که می تواند در کنار پیشینه تاریخی و فرهنگی خود از آنها نیز برای جذب گردشگر بهره گیرد.دره سیمین در جنوب شرق شهر همدان از نقاط دیدنی ای است که در کنار جاذبه های تاریخی و فرهنگی این شهر می تواند با جاذبه های خاص خود توجه هر گردشگر علوم طبیعی را علاوه بر گردشگران دیگر علوم به خود معطوف کند.در این مقاله در پی آنیم که با بررسی نمونه کوچکی از قابلیت های ژئوتوریستی کشور به گسترش این رویکرد نوین به فضاهای طبیعی کمک کنیم، بدین منظور برای ارزیابی قابلیت های طبیعت گردی در محدوده مورد مطالعه از دو عامل راه های دسترسی بر اساس ضریب فشردگی pr و قابلیت گردشگری بر مبنای ضریب Ep استفاده کرده ایم. برای انجام تحقیق، از روش های اسنادی، میدانی و آزمایشگاهی بهره گرفته ایم و با استفاده از نقشه های زمین شناسی و توپوگرافیکی منطقه و تهیه تصاویر بلورشناختی و کانی شناسی در فضای آزمایشگاهی، عوارض ژئومورفولوژیکی و زمین شناختی منطقه را بررسی کرده ایم.یافته های تحقیق بیانگر آن است که محدوده مطالعاتی به لحاظ جاذبه غنی طبیعی، مجاورت با شهر تاریخی همدان، وجود الگوهای زیستی روستایی - عشایری و همچنین برخورداری از شبکه دسترسی مناسب از قابلیت زیاد برای گردشگری در حوزه های اکوتوریستی برخوردار است. علاوه بر آن، تکتونیک فعال منطقه، آن را به آزمایشگاهی طبیعی برای مطالعه چین خوردگی ها و گسل خوردگی ها، ماگماتیسم، دایک ها، پگماتیت ها و باتولیت زایی، و نیز مطالعه های سنگ شناسی، کانی شناسی، فرایندهای دگرگونی و آذرین برای پژوهشگران علوم زمین، و محدوده ای جاذب برای ژئوتوریست ها تبدیل کرده است.

شورا از ریشه دارترین اصول عرفی و مقررات سنتی، و از بارزترین شیوه های عقلایی در زندگی جمعی است و حتی قدیمی ترین شیوه های مدیریت در تکاپوی اجتماعی نوع بشر، نشانه هایی از نظام شورایی را با خود دارد، به این علت، تاکنون زوایای مختلفی از عمل‏ کرد شورا بررسی شده است. در این پژوهش، میزان موفقیت عملکرد شوراهای اسلامی روستا در تحقق اهداف توسعه روستایی را در دهستان آلاداغ بجنورد ارزیابی کرده ایم.روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی - تحلیلی است؛ بنابراین، پس از تهیه چهارچوب نظری، به تدوین پرسش نامه و انجام عملیات میدانی پرداخته ‏ایم. پرسش ‏نامه ها در پانزده روستا و از ‏سوی 225 نفر از افراد ساکن مناطق روستایی، به صورت تصادفی طبقه ای تکمیل شده اند. برای ارزیابی عمل ‏کرد شوراها در تحقق اهداف توسعه روستایی، از آزمون t تک نمونه ای و ضریب همبستگی مبتنی بر جدول توافقی استفاده کرده ایم. نتایج تحقیق نشان می دهد که اعضای شوراهای اسلامی روستایی در نظارت بر اجرای مقررات بهداشتی، تشخیص کمبودها و نارسایی های موجود و نیز کمک رسانی در مواقع بحرانی موفق نبوده اند.

تقسیمات کشوری فرایندی سیاسی - اداری است که با هدف اصلی تقسیم کشور به واحدهای همگن، برای رشد هماهنگ و به منظور اداره قلمرو ملی و عرضه خدمات بهتر صورت می گیرد و در نهایت، امنیت، وحدت و مشارکت ملی را تامین می کند. بر این اساس، تقسیمات کشوری بر ساختار اداری - مدیریتی سرزمین، شتاب بخشیدن به روند توسعه و رشد هماهنگ ملی، تاثیر بسزایی دارد، از آنجا که استان زنجان از تغییرهای صورت گرفته در این زمینه، بی تاثیر نبوده است، این مقاله را با هدف بررسی چگونگی تاثیر الگوی تقسیمات کشوری بر توسعه فضای جغرافیایی استان زنجان، تدوین کرده‏ایم. برای پاسخ دادن به این سوال، فرضیه ذیل مطرح می گردد: ارتقای سطح واحدهای تقسیمات کشوری به توسعه فضای جغرافیایی در استان زنجان منجر شده است.در پژوهش حاضر، علاوه بر تصویرسازی آنچه هست، وضعیت مساله و ابعاد آن را تشریح و تبیین کرده‏ایم، بنابراین، تحقیق به ‏لحاظ هدف، ازنوع کاربردی و به ‏لحاظ روش توصیفی - تحلیلی است. اطلاعات لازم برای مقاله را با استفاده از سه شیوه گردآوری کرده‏ایم:الف) شیوه کتابخانه ای و اینترنتی، ب) شیوه اسنادی و آرشیوی، ج) شیوه میدانیدر نتیجه این تحقیق، مشخص شد که اثرهای تقسیمات کشوری بر توسعه استان زنجان، در بیشتر زمینه ها منفی است و جدایی قزوین، به بازماندگی توسعه ای در استان منجر شده است، ولی با توجه به قابلیت های موجود و موقعیت جغرافیایی برتر، نزدیکی به عمده ترین کانون های جمعیتی و قطب های صنعتی کشور، قرار گرفتن در مسیر دالان‏های ارتباطی و داشتن تنوع معدنی زیاد، برخورداری از جاذبه های گردشگری طبیعی و تاریخی، دارا بودن آب و هوایی مناسب و دشت های حاصل ‏خیز می تواند نقش بسیار مهمی در فرایند توسعه ملی و منطقه ای این استان ایفا کند.

بررسی و مطالعه فرایند رشد و توسعه کلان شهرهای جهانی، نمایانگر شکل گیری شرایط کیفی نابه سامان و در پاره ای موارد بحرانی در محیط های سکونتی به عنوان یکی از مهم ترین آثار و پیامدهای سیاست های توسعه شهری است. این واقعیت در کشورهای در حال توسعه در شکل های حادتری بروز و ظهور پیدا کرده و زمینه ساز پدیدار شدن مسائل عدیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شده است. با وجود این معضل نبود یا سطح نازل کیفیت در محدوده های مسکونی شهری منحصر به کشورهای جهان سوم نبوده و در کشورهای پیشرفته صنعتی نیز به مثابه یکی از مهم ترین چالشهای پیش روی نظام سیاست گذاری و مدیریت شهری این کشورها محسوب شده و در نتیجه می توان آن را مساله ای با وسعت و دامنه جهانی دانست. از سوی دیگر نگاهی به مباحث مطرح در ادبیات شهرسازی سال های اخیر نشانگر توجه متفکران و نظریه پردازان شهری به مفهوم «کیفیت محیط سکونت» و نگارش مقالات و کتاب های متنوع و متعددی در این زمینه است.در این میان بحث کیفیت در محیط های سکونتی خاص (مانند مجتمع های مسکونی بلندمرتبه) به واسطه برخورداری این سکونتگاه ها از ویژگی هایی مانند سطح بالای تراکم جمعیتی، ساختمانی و تمرکز در محیطی محصور و گاهی اوقات فاقد ارتباطی ارگانیک با ساختار شهر، دارای حساسیت و پیچیدگی مضاعفی نسبت به سایر بافت های مسکونی است.در این پژوهش، هدف اصلی سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان به عنوان یکی از بزرگ ترین شهرک های خاورمیانه و نیز یکی از مهم ترین مجتمع های بلندمرتبه شهر تهران است. روش انجام این تحقیق بر مبنای تکنیک تحلیل رگرسیونی چند متغیره سلسله مراتبی استوار بوده و مدل استفاده شده در فرایند تحلیل نیز به مدل تجربی سنجش کیفیت محیط سکونت موسوم است. این مدل دارای ساختاری سلسله مراتبی بوده و متشکل از معیارها و ج‍‍زء معیارهایی است که در سطوح مختلف آن قرار می گیرند. در این میان جزء معیارهای سطح آخر مدل، مبنای تنظیم پرسشنامه تحقیق قرار گرفت و بر اساس میزان رضایت مندی یا نارضایتی ساکنان محیط مورد نظر امتیازدهی شدند. پس از انجام تحلیل های آماری مناسب، سطح کیفی سکونت در محدوده مطالعه شده (شهرک اکباتان) در حد متوسطی (1<2.98<5) ارزیابی و وجود رابطه معنادار (P<0.05) بین معیارها و جزء معیارهای واقع در سطوح مختلف مدل با متغیر وابسته کیفیت محیط سکونت تایید شد.

در ایران، رژیم بارش بیشتر از ‏نوع زمستانی است و بارش های تابستانی، اندک و به صورت اتفاقی رخ می دهند، در این پژوهش، بارش های ایجاد‏کننده سیل در استان خراسان رضوی را- که در تاریخ 24/6/88 اتفاق افتاد و در شهر درگز و دیگر شهرهای استان سیلاب به وجود آورد- بررسی کرده ایم. برای شناسایی این رگبار مخرب، داده های بارندگی ایستگاهای همدید و اقلیم شناسی را در روز یاد شده استفاده کرده ایم، بعد از تعیین مقدار بارندگی، ویژگی های ترمودینامیک رگبار مورد نظر را با استفاده از داده های رادیوسوند و نمودار اسکیوتی ایستگاه مشهد تحلیل کرده ایم؛ در‏نهایت، با استفاده از داده های جو بالا - که از مرکز ملی پیش بینی محیطی و مرکز ملی مطالعات تحقیقات جوی ایالات متحده گرفته شده - تحلیل همدید جهت پدیده مورد نظر را انجام داده ایم. بدین منظور، نقشه های فشار تراز پانصد هکتوپاسکال و همچنین نقشه های فشار تراز دریا برای دو روز قبل از رگباری و روز رگباری را به صورت شش ساعته ترسیم کردیم. تحلیل همدیدی نقشه ها بیانگر آن است که سامانه ایجاد‏کننده این رگبار در اثر حرکت رو به شمال و شرق پرفشار آزور، و عقب نشینی شاخه جنوبی آن در اثر عمیق شدن ناوه کم فشار قطبی ایجاد شده و نیز اندر کنش با کم فشار گنگ، ناپایداری و رگبار را ایجاد کرده است.

طرح دیدگاه های جدید در حوزه معرفت و دانش بشری، همواره سبب ایجاد افق های نو گردیده است. این طرح واره ها گاه توانایی های ما را در حل مشکلات و مسائل بشری افزایش داده و علاوه بر آن توانسته است به مسائل بشری به‏ گونه دیگری بنگرد، بنابراین، با جایگزینی دیدگاه جدید، بخشی از مشکلات بشری تغییر یافته و نحوه تحلیل، شیوه تحقیق، معیار های ارزیابی و .. دگرگون شده است. از جمله دیدگاه هایی که طرح آن در جغرافیا و علوم وابسته بدان تحولی عمیق در نوع مساله یابی، چگونگی تحلیل و روش شناسی تحقیق و ادبیات آن ایجاد کرده، نگرش یا دیدگاه فضایی است. ژئومورفولوژی به ‏عنوان یکی از زیرمجموعه های علوم جغرافیایی از این قاعده مستثنی نیست.بدیهی است آشنایی با تبلور هسته اولیه نگرش فضایی و نحوه ورود آن به حوزه دانش ژئومورفولوژی می تواند ما را در درک بهتر این مفهوم یاری دهد؛ بنابراین، برای دست یابی به چنین هدفی با انتخاب چهار تن از ژئومورفولوژیست ها و دو تن از جغرافی دانان صاحب نظر، و واکاوی نوشته های آنان از مفهوم فضا کوشیده ایم به سیر شکل‏ گیری و طرح در حوزه ژئومورفولوژی بپردازیم. نتایج این تحقیق نشان می دهد که مفهوم فضا در ژئومورفولوژی با واژه Flexus در نوشته های جیلبرت در سال 1886 برای اولین بار به صورت تلویحی در ژئومورفولوژی طرح شده است، اگرچه هرگز وی با چنین بینشی - آن چنان که بعدها مطرح گردید - آشنا نبوده است.

دفترهای آژانسهای مسافرت هوایی، یکی از زیرساخت های اساسی برای توسعه گردشگری محسوب می شوند و میزان عمل ‏کرد آنها بیانگر وضعیت توسعه گردشگری و خدمات وابسته به آن در هر جامعه است. بر این اساس، در پژوهش حاضر به تحلیل فضایی عوامل موثر بر عمل‏ کرد دفترهای مورد مطالعه در ایران می پردازیم. اهداف ما در پژوهش، علاوه بر تعیین عوامل موثر بر عمل ‏کرد آژانس ها، ارزیابی درجه گسترش عمل ‏کرد آنها در استان های کشور و اولویت بندی عامل ها برای متعادل تر شدن منافع حاصل از عمل ‏کرد آژانس هاست. روش پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی است و تحقیق با استفاده از الگوهای تحلیل عاملی، ضریب توزیع، تحلیل خوشه ای و فرایند تحلیل سلسله مراتبی و با به کارگیری نرم افزارهای SPSS و Arc view صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که از 51 نماگر اولیه، 32 نماگر انتخابی - که به شش عامل معنادار کاهش یافته اند و در ‏مجموع، 66.15 درصد واریانس جامعه را تبیین میکند، بر عمل ‏کرد آژانس های هوایی کشور موثر هستند. به ‏لحاظ توسعه عمل‏ کردی آژانس ها، استان تهران در سطح بالا (عمل‏ کرد مطلوب)، هشت استان در سطح دوم (عمل ‏کرد نیمه ‏مطلوب به بالا)، یازده استان در سطح سوم (عمل ‏کرد نیمه مطلوب به پایین) و ده استان در پایین ترین سطح (عمل ‏کرد نامطلوب) قرار دارند. برای بهبود عمل‏کرد آژانس ها، فرایند تحلیل سلسله مراتبی، نقش عامل کارکردی - نهادی را موثرتر از دیگر عامل ها پیش گویی میکند.

در این تحقیق، تاثیر سردچال ها را بر وقوع بارش های شدید در نواحی جنوب غرب و مرکز ایران، بررسی کرده ‏ایم. بدین منظور، نخست پنج مورد از وقوع سردچال را از مرکز پیش بینی سازمان هواشناسی استخراج کردیم و سپس به دلیل اختصار، موردی را که دارای بیشترین تاثیر در بارش منطقه مورد مطالعه بود (نهم تا سیزدهم آذر 1387)، بررسی و تحلیل کردیم. بدین منظور، 21 ایستگاه هواشناسی واقع در جنوب غرب و مرکز ایران را برگزیدیم. برای تحلیل این پدیده از آمار بارش روزانه ایستگاه های واقع در جنوب غرب و مرکز کشور و همچنین نقشه های سطح دریا و سطوح 850، 500 و 300 هکتوپاسکال استفاده کرده ایم. پس از بررسی موقعیت جغرافیایی ایستگاه های مورد مطالعه، نقشه های هوا و داده های بارش روزانه ایستگاه های سینوپتیک منطقه را به کار گرفتیم، همچنین برای تعیین شدت ناپایداری ها، شاخص های ناپایداری Si و Ki را در ایستگاه های شیراز و اهواز بررسی کرده‏ایم. آرایش الگوی همدیدی و روند آن در نقشه های هوا طی یک دوره انتخابی پنج ‏روزه بررسی شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که عامل اصلی ایجاد بارش های شدید در منطقه مورد مطالعه، نفوذ و استقرار سامانه پرفشار سیبری و تشکیل سردچالی وسیع بر روی جنوب دریای خزر و مرکز ایران بوده است. در همین زمان، سامانه های ناپایدار غربی در برخورد با این سردچال، تغییر مسیر داده و به ‏سمت عرض های پایین تر منتقل شده اند، در‏ نتیجه، سامانه های غربی با حرکت از روی آب های جنوبی کشور، رطوبت زیادی را کسب کرده و از سمت جنوب غرب به داخل کشور نفوذ کرده اند و در استان های جنوب غربی و مرکزی، بارش های قابل توجهی را پدید آورده اند.

انحلال سنگ های آهکی در منطقه تخت سلیمان، دولین های متعددی را با اندازه های مختلف به وجود آورده است. اندازه گیری متغیرهایی مانند مساحت، پیرامون، عمق، قطر بزرگ، قطر کوچک، شاخص دایره واری، نسبت کشیدگی و ارتفاع از سطح دریا برای 36 دولین مورد بررسی، این امکان را فراهم کرد تا دولین ها را به‏ روش تحلیل خوشه ای، دسته‏بندی و تجزیه و تحلیل کنیم. اندازه گیری و ثبت ویژگی های مورفومتریک دولین ها از طریق نقشه برداری دقیق محدوده مورد مطالعه، پردازش و تحلیل آنها با نرم افزارهای آماری و گرافیکی، و همچنین بررسی های میدانی صورت گرفته است. در تحلیل خوشه ای که به ‏روش فاصله از نزدیک ترین همسایه انجام شده است، کوشیده ایم تا دولین های محدوده مورد مطالعه را در گروه هایی با ویژگی های نسبتا همسان دسته بندی کنیم. دولین های این محدوده در پنج گروه بدین شرح دسته بندی شده اند؛ 32 دولین در گروه اول جای گرفته و هر‏ کدام از دولین های شماره 3، 5، 16 و 21 به تنهایی در یک گروه جداگانه قرار گرفته اند. دولین های گروه اول ویژگی های مورفومتریک نزدیک به هم دارند، اما دولین های گروه های دیگر، به ویژه گروه چهارم و گروه پنجم، با آنها تفاوت زیادی دارند. نقش عوامل زمین ساختی و فرسایشی در پیداش و تغییر شکل دولین های گروه اول و با چهار گروه دیگر تا حدودی متفاوت است. گسل ها در شکل گیری و تحول دولین ها، به ویژه دولین گسلی و دولین هلالی‏ شکل نقش مهمی دارند. تمرکز انحلال و شدت فرسایش در تحول دولین دریژچال و عامل ارتفاع از سطح دریا در گسترش دولین سنگ صخره ای دارای نقش بیشتری است.

پیچان رودهای سطوح دلتایی از ناپایدارترین عرصه های رودخانه ای در حیطه ژئومورفولوژی ساحلی محسوب می شوند. در این پژوهش، با مطالعه مورفولوژی رودخانه های شمال تنگه هرمز می کوشیم دگرگونی ‏های ژئومورفولوژیکی و تغییرهای زمانی و مکانی بستر آنها را بررسی و تجزیه و تحلیل کنیم. بدین منظور، نخست مورفولوژی رودخانه ها و عرصه های تغییر مسیر آنها را در ‏قالب نرم افزارهای GIS بررسی می کنیم و تغییرهای الگو و صورت های مختلف تغییر شکل و جابجایی بستر رودخانه را تعیین می کنیم. روش کار بیشتر از ‏نوع تجربی و میدانی است و طی آن، داده های موثر بر تغییرهای مورفولوژی پیچان رودهای منطقه، تحلیل می شود. تکنیک کار نیز مقایسه و تحلیل دگرگونی های صورت‏ گرفته طی زمان های متوالی، با استفاده از ابزارها و روش های یاد ‏شده است. نتایج نشان می دهد که نسبت تغییرها و ضریب های پیچان رودی در‏ جهت شیب و به سمت پایین دست دلتا افزایش می یابد. با توجه به کم شیب بودن سطوح دلتاها و ریز‏بافت بودن رسوب ها، حرکت‏ های پیچان رودی تشدید شده است و مشخص ترین آثار فعالیت دینامیکی رودخانه های منطقه، وجود بسترهای درهم، متعدد و متروک این پیچان رودهاست. در مجموع، این تغییرها به طور مستقیم، پیرو تغییر بافت رسوب و سپس حالت های سیلابی رودخانه هاست.

یکی از مهم ترین متغیرهای ورودی برای محاسبه ‏های بیلان آب و تهیه مدل های هیدرولوژیکی، توزیع مکانی بارش می باشد؛ بنابراین، خطای ناشی از آن، اثرهای مستقیمی در برنامه ریزی منابع آب خواهد داشت. از طرفی دیگر، به دلیل عدم پوشش کامل ایستگاه های اندازه گیری باران، برآورد بارش منطقه ای و یا تخمین بارش در منطقه ‏های میان ایستگاه ها ضروری است. در این مطالعه، دو روش کریجینگ (ساده و معمولی) و رگرسیون خطی بر پایه مدل ارتفاعی رقومی زمین را برای برآورد بارش سالانه، با استفاده از آمار بیست‏ ساله (1986-2005) داده های بارش در 23 ایستگاه باران سنجی در استان اصفهان، ارزیابی کرده ایم. بدین منظور، نخست به ‏ازای هر مدل در روش کریجینگ، نیم پراش نگار آن را محاسبه کردیم، و با استفاده از تکنیک ارزیابی متقابل، خطای نقشه ها را برآورد کردیم و از ‏میان چهارده نقشه، یک نقشه را به عنوان نقشه بهینه برگزیدیم، سپس داده های بارش و ارتفاع ایستگاه های مورد نظر را با استفاده از مدل رگرسیون خطی در محیط نرم افزار Curve Expert فراخوانی کردیم و با شانزده مدل برازش دادیم تا مدل بهینه مشخص شود؛ در نهایت، به منظور تعیین توزیع مکانی بارش و انجام میان ‏یابی، مدلهای برتر هر‏ دو روش را با یکدیگر مقایسه کردیم. بررسی های صورت گرفته نشان می‏دهند که تابع رگرسیونی کسینوسی برای میان یابی بارش در استان اصفهان، مناسب است.

وزن قواعد از جمله مواردی است که در ساخت مدل سیستم استنتاج فازی اهمیت به سزایی دارد، با این وجود در بسیاری از تحقیقات از اعمال آن صرف نظر می شود. در این تحقیق تاثیر وزن قواعد سیستم استنتاج فازی در تهیه نقشه پتانسیل معدنی طلای اپی ترمال در منطقه تکاب مورد بررسی قرار گرفت. در مدل سیستم استنتاج فازی، ابتدا یک الگوی هدفمند بر اساس نوع ماده معدنی مورد نظر طراحی گردید و عوامل تاثیر گذار شامل اطلاعات زمین شناسی، آنومالی های ژئوشیمیایی، اطلاعات ژئوفیزیکی، آلتراسیونهای حاصل از پردازش تصاویر ماهواره ای مورد بررسی قرار گرفتند. در مرحله بعد وزن و اهمیت عوامل و قواعد تعیین شد. نهایتا این عوامل ترکیب شده و نقشه خروجی به دست آمد. معمولا در تحقیقاتی که در زمینه سیستم استنتاج فازی صورت می گیرد نقش وزن قواعد در نظر گرفته نمی شد. این تحقیق نشان داد که وزن قواعد موجب تدریجی شدن مرز بین سطوح کانی زایی شده و آن را واقعیتر نشان می دهد.