مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1391 | دوره:2 | شماره:7 |تعداد مقالات:10

موضوع کمیت و کیفیت تجلی هویت اسلامی در معماری دوران اسلامی از مباحثی است که پیرامون آن افتراق نظر زیادی میان اندیشه مندان وجود دارد. برخی به بازتاب حداکثری محتوای اسلامی در آثار معماری این دوره اعتقاد دارند. در مقابل، برخی دیگر انعکاس حداقلی هویت اسلامی و نفی وجود هر نوع رابطه بین محتوای دین و این آثار را بیان می کنند. در این مقاله نظریه سومی در این خصوص ارائه می گردد که اساس آن، اعتقاد به تجلی نسبی محتوا و هویت اسلامی در صورت و کالبد معماری دوره اسلامی به عنوان اصلی منطقی است. مقاله، این اصل بنیادی را مطرح می نماید که اسلام به عنوان مکتبی فکری و اعتقادی، حقایقی مفهومی را در حوزه هنر مطرح کرده که در ایده ها و ایده آل های هنرمندان و معماران انعکاس یافته است. این حقایق بنیادی و ثابت می توانند طی فرایندی معین با اجتهاد خلاقانه هنرمندان در هزاران پدیده به صورت نسبی تجلی نمایند. در این مقاله، ضمن اتخاذ رویکردی تاریخی - تفسیری، با بهره گیری توامان از روش استدلالی - منطقی و بر پایه متون مستند دینی به اثبات این مدعا خواهیم پرداخت. پایه اساسی در اثبات این نظریه، اصل تفکیک گزاره های نظری، عملی و مصادیق در حکمت اسلامی است که تبیین خواهد شد.

معماری پوشیده بازارهای شهری ایران، نتیجه تداوم تجربه های ارزش مندی است که انطباق با محیط و هم چنین انطباق با عملکردهای گوناگون بازار به وجود آمده اند. در این معماری تلاش بی نظیری برای ایجاد یکپارچگی و وحدت در فضاهای گوناگون بازار صورت گرفته است. نحوه اتصال فضاهای بزرگ و کوچک با محور اصلی بازار مجموعه به هم پیوسته، یکپارچه و منسجمی را پدید آورده است که در جهان بدیل ندارند. پژوهش حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی است که به بررسی بازار تاریخی تبریز از جنبه های حفاظت و انسان ساخت، عناصر اجتماعی - اقتصادی، طراحی شهری، کاربرد اراضی توسعه محیط های بازار و امکانات دسترسی به بازار، از طریق تکنیک تحلیلی سوات پرداخته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که بازار سنتی تبریز ظرفیت بالایی را برای توسعه و بهتر شدن دارد. نقاط قوت و فرصت های این بازار بر نقاط ضعف و تهدیدهای آن برتری نسبی دارد، به صورتی که راهبرد برتر برای سامان دهی بازار تبریز از نوع راهبردهای تهاجمی است.

خانه، مکانی است که اولین تجربه های بیواسطه با فضا، در انزوا و جمع در آن صورت می گیرد و «خلوت» با خود، با همسر و فرزندان، با والدین و خواهر و برادر و دیگران همه و همه بی تعرض غیر در آن ممکن می گردد. خلوت در مسکن از ضروریات هر محیط مناسب برای زیست انسان به شمار می رود. وجود خلوت در محیط زندگی، می تواند به ایجاد زمینه مناسب در ابعاد فردی و اجتماعی بیانجامد. علاوه بر آن، آسایش خانواده و فراهم آمدن امکان ارتباط مناسب اعضای آن با یکدیگر و حتی با سایر نزدیکان، نیازمند خلوت در مسکن است؛ چرا که مسکن به معنای جایی که سکینه و آرامش در آن جاری است، نیازمند نوعی خلوت است. ایجاد تعادل میان خلوت و تعامل اجتماعی امری ضروری است که به وسیله عناصر کالبدی و در بستر فردی و اجتماعی هر جامعه ای و مبتنی بر ارزش های فرهنگی آن میسر می شود. این مقاله با پرداختن به مفهوم «خلوت» به روش کیفی و با مروری بر تعاریف مختلف و بعضی نظریه های این حوزه، به بررسی این مفهوم در حوزه فرهنگ اسلامی می پردازد و در ادامه، دو نسبت جدید «خلوت با خویش» و «خلوت با خدا» را به مفاهیم مربوط به حوزه این نوع مطالعات می افزاید. همچنین، ضمن نشان دادن اهمیت این معنا در این فرهنگ به عنصر فضایی و کالبدی آن در معماری نمونه های مورد بررسی اشاره می نماید که به صورت عناصر کالبدی، همچون صندوق خانه ها، پستوخانه ها، خلوتخانه ها، زاویه ها و یا کنج ها، شکل گرفته اند. در پایان مبتنی بر تعاریف و مصادیق مربوط و با توجه به پاسخ هایی که ساکنان فعلی مساکن ایرانی - اغلب به ناچار و در محدوده فعلی بناهای خود - به این نیاز داده اند، پیشنهاد می کند که طراحان معمار مساکن ایرانی، فضاهایی را چه به صورت مستقل و چه به صورت همراه با فضاهای دیگر - که امکان تفکیک داشته باشد - در طراحی فضاهای مساکن لحاظ نمایند.

محله یکی از عناصر شاخص در شهرسازی ایرانی - اسلامی است و محله گرایی یکی از نمودهای تعلقات مکانی و تعصب محلی است که بخشی از هویت شهری را شکل می دهد. محله گرایی وابسته به عوامل گوناگونی است. غالب پژوهش های انجام شده، به بیان ریشه این تعلق ها از منظر تفاوت های فرهنگی، مذهبی، نژادی محله ها پرداخته اند، اما پژوهش حاضر سعی بر آن دارد که نقش الگوی شهرسازی در تفاوت های محله گرایی را در دو شهر مشابه از نظر فرهنگی، جغرافیایی، مذهبی و نژادی بررسی کند. محله گرایی در شهرهای اردکان و میبد در استان یزد که از تجانس فرهنگی و جغرافیایی زیادی برخوردارند و امروزه به یکدیگر پیوسته شده اند، تفاوت های قابل تاملی دارد. بر مبنای فرض این پژوهش، یکی از مهمترین دلایل این تفاوت ها، الگوی شهرسازی این دو شهر و جایگاه محله در آن هاست. بر اساس یافته های این پژوهش توصیفی - تحلیلی که به شیوه مطالعات کتابخانه ای و تحقیقات میدانی و مصاحبه با صاحب نظران به دست آمده، الگوی شهرسازی مجتمع و تک کانونی اردکان و الگوی شهرسازی پراکنده و چند کانونی میبد و همچنین تفاوت در کاربرد سه عنصر اساسی شهرسازی ایرانی - اسلامی یعنی عناصر اعتقادی، اقتصادی و دفاعی و به تبع آن تفاوت نقش محله ها در این دو شهر، باعث تفاوت در نوع و تداوم و شدت بروز محله گرایی در این دو شهر شده است که نمودهای آن را می توان در طول تاریخ این دو شهر مشاهده نمود.

ضرورت توجه به امر صرفه جویی بویژه صرفه جویی در مصرف انرژی های فسیلی، باعث شده که توسعه پایدار به یکی از مباحث بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی تبدیل شود. بر اساس آمار موجود، افزایش مصرف انرژی در ایران بیش از 5 برابر افزایش مصرف جهانی است. در این میان بناهای مسکونی با کاربری غیرمنقطع بیش از یک سوم انرژی کشور را مصرف می کنند. پوسته بیرونی بنا علاوه بر اینکه سومین پوست انسان محسوب می گردد، به عنوان مرز میان درون و بیرون، حایلی میان انسان و عوامل اقلیمی محیط خارج است. مقاله حاضر به بررسی رویکردهای اقلیمی نماهای مسکونی تبریز در دو بافت شهری سنتی و مدرن و مقایسه تطبیقی این دو می پردازد. پژوهش مربوط به این مقاله با تکیه بر روش های پیمایشی و علی - مقایسه ای انجام شده و هدف از آن تحلیل شاخص های انرژی، مصالح و بازشوها در نمونه های مورد بررسی و مقایسه آن هاست. محاسبات انجام شده موید این مطلب است که میزان سطوح بازشوها در پوسته خانه های سنتی تبریز 15 تا 35 درصد و در پوسته خانه های مدرن 27 تا 41 درصد است. علاوه بر آن، با توجه به ضخامت و مصالح مورد استفاده، مقاومت حرارتی در پوسته بناهای تاریخی 0.59 تاm2c/w 0.92  و در بناهای مدرن 0.36 تا  m2c/w 0.38است. می توان دریافت که پوسته های بیرونی ساختمان های سنتی تبریز نسبت به ساختمان های مدرن اتلاف حرارت کمتری دارند و با اصول معماری پایدار مطابق هستند.

پدیده شهرنشینی، تحولاتی را در ساختار فیزیکی، اقتصادی و فرهنگی - اجتماعی شهرها به وجود آورده است. شهر اردکان در شمال شهر یزد واقع شده است. با توجه به رشد جمعیت، توسعه فیزیکی این شهر در جهت افقی بوده و گسترش مداوم ساخت و سازهای شهری سبب از بین رفتن مزارع کشاورزی و باغ های اطراف شهر شده است. این مقاله سیر تحول و توسعه فیزیکی اردکان را بررسی می کند. در این باره، عوامل و متغیرهای مختلفی مانند راه های ارتباطی، شبکه سنتی استحصال آب (قنات ها)، عوامل اقتصادی، نقش مذهب، سیاست و مدیریت شهری مورد توجه قرار گرفته است. روش تحقیق، تلفیقی با بهره گیری از روش های میدانی، تاریخی، توصیفی و تحلیلی بوده و از داده ها و اطلاعات جمعیتی، اشتغال، صنعت، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی، شهرداری و وسعت و کاربری های موجود در مرکز آمار ایران و طرح های هادی و جامع شهری و مقایسه آنها در دوره های مختلف 1335 تا 1390 و نقشه های توپوگرافی محل استفاده شده است. یافته ها نشان می دهد که شهر اردکان چهار مرحله توسعه شهری را پشت سر گذاشته است. قنات ها نقش اساسی در پیدایش شهر و سپس چاه های عمیق و نیمه عمیق و انتقال آب از زاینده رود، تاثیر مهمی در تحول و توسعه فیزیکی اردکان داشته اند. عوامل افزایش جمعیت، گسترش وسعت شهر سال های 1335 تا 1390، وجود چهار محور ترانزیتی مهم، گسترش زیاد بخش صنعت، اشتغال و آموزش در محور ارتباطی شمال - جنوب به ویژه محور اردکان - نایین و سمت غربی شهر، وجود و گسترش اماکن مذهبی در محله های مختلف و وجود 600 هکتار اراضی بایر به صورت پراکنده در سطح شهر در توسعه فیزیکی اردکان نقش بسیار مهمی داشته اند. به علت محدودیت هایی که در بخش های شمالی، شرقی و جنوبی شهر وجود دارد، توسعه فیزیکی آن به سمت این مناطق نامناسب است.

معبد آناهیتا در کنگاور بزرگ ترین تک بنای سنگی ایران است. سنگ بنای نخستین این معبد در عصر هخامنشیان نهاده شد. در دوران های بعد ساخت آن ادامه یافت و در دوره ساسانیان تکمیل گردید و به نحو احسن مورد بهره برداری قرار گرفت. بر اساس شواهد تاریخی، این معبد آتشکده ای برای ارج نهادن به مقام الهه آب (آناهیتا) بود. این بنا پس از ورود اسلام دستخوش تغییرات بسیاری شد که پاره ای از آن ها طبیعی یا انسانی بوده اند. آنچه از بازمانده های این بنا پس از سوانح طبیعی و یا تخریب های انسانی سهوی و یا عمدی، امروزه در اختیار است، به طور دقیق نمی تواند فضای معماری و کالبدی واقعی آن را آشکار نماید. پژوهشگران حتی در تاریخ ساخت و نوع کاربری آن نیز اختلاف نظر دارند. پژوهش هایی که تا به امروز در مورد این بنای عظیم انجام گردیده، هیچ یک به طور خاص به معماری معبد آناهیتا با تاکید بر چگونگی فضای آن نپرداخته است. قریب به اتفاق این پژوهش ها به تحلیل یافته های باستان شناسی بسنده و اکتفا کرده اند. با تحقیقی که توسط نگارندگان انجام گرفت، اطلاعات جدید و ارزشمندی درباره چگونگی معماری معبد آناهیتا به دست آمد. بعضی از کاوشگران سعی در ارائه تصاویر و نقشه های خیالی و نه چندان دقیق از طرح معماری - سازه ای بنای اولیه معبد داشته اند که برخی از آن ها در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است. این مقاله به تحلیل فضای معماری معبد آناهیتا کنگاور پرداخته است. توصیف مورخان و سیاحان شرقی و غربی از بنای معبد آناهیتا، ارائه نظر خبرگان و صاحب نظران معمار درباره سبک معماری آن، ویژگی های معماری ایران در معبد آناهیتا، یافته های مرتبط با معماری بنا که در کاوش های باستان شناسی به دست آمده، مجموعه اطلاعاتی است که به آن ها پرداخته شده است. در پایان، بر اساس ویژگی های معماری ایرانی، تحلیلی بر کلیه اطلاعات معمارانه بنای معبد آناهیتا با تاکید بر تحلیل فضای معماری بنا انجام گرفته است، که تا حدی بر هویت معماری این بنا دلالت دارد.

چیذر اگر نه برای همه تهرانیان حداقل برای اهالی شمیرانات هویتی آشنا دارد. محله ای که از یک سو به عنوان بافتی تاریخی حائز اهمیت است و از سوی دیگر به عنوان بافتی فرسوده درگیر مشکلات خاصی است. از منظر این مقاله هر گونه اصلاح و طراحی برای بهبود فضایی این محله باید افزون بر تاملات کارشناسی با توجه به تجربه، خاطرات و علائق ساکنان و ذی نفعان صورت پذیرد. از این رو، این مقاله با عطف توجه به اهمیت مشارکت شهروندان، به گروه سنی خاصی از شهروندان نظر دارد که در طراحی ها کمتر در نظر گرفته می شوند. ساختمان ها و محله ها توسط بزرگسالان طراحی می شود، در حالی که عموما توسط کودکان مورد استفاده قرار می گیرد. در زمان طراحی، بزرگسالان به معیارهایی چون اجرایی بودن، حفظ انرژی، زیبایی شناسی و مسائل اقتصادی توجه بسیار دارند. به طور حتم این موارد اهمیت بسزایی دارد، اما هیچ ارتباطی با تجارب کودکان ندارد. تجربه بزرگسالان از فضا بر پایه نحوه استفاده آنها از مکان تعریف می گردد، در حالی که کودکان در جستجوی این هستند که هر فضا چه می گوید و چگونه باید با آن مواجه شد و تجربه اش کرد. این مقاله با بهره مندی از روش پیمایش به بررسی تجربه و حس نوجوانان چیذری از فضاهای مختلف محله شان می پردازد و می کوشد تا دستاوردهای یک پژوهش را که به هدف نخست، «حساس سازی» نوجوانان به فضا و معماری و دوم، دریافت حس، ذوق و نظر ایشان از فضای محله چیذر انجام شده است را ارائه نماید. یافته ها نشان می دهد که باید تاملی جدی در بازسازی فضاهای محلی با در نظر گرفتن حس و تجربه کودکان محله صورت گیرد.

مقاله حاضر با عنوان تجلی اندیشه اسلامی در شهر با حضور مدرسه در محله به روش توصیفی - تحلیلی - استنباطی به بررسی چگونگی تجلی تفکر و اندیشه اسلامی در محله می باشد. و بر آن است چگونگی تاثیرپذیری کالبد شهر و معماری از جهان بینی و تفکر و اندیشه یک قوم و ملت را کنکاش نماید. و چگونه شهر با نوع تفکر و جهان بینی با ترکیب از فرهنگ و الگوهای رفتاری می تواند معنا و مفهومی متفاوت پیدا نماید. فلسفه زندگی انسان، برگرفته از جهان بینی آن می باشد و جهان بینی اسلام با محوریت توحید و یکتاپرستی معنا و مفهوم خاصی به زندگی مسلمانان بخشیده است و برای هدایت بشریت با ارائه اصول و معیارها و همچنین بایدها و نبایدها طریقتی را برای شریعتی مقدس جهت رسیدن به کمال هستی تبیین نموده است. و قرآن با سوره علق و حکم به «خواندن» به پیامبر (ص) نازل شد و حس تفکر و پرسشگری انسان تهییج شد و در شهر بصورت فضای تربیتی تجسم پیدا نمود. قرآن کریم با دعوت به تفکر و تعقل و ایجاد حس پرسشگری توانسته است از 1400 سال پیش انسان را به تحقیق و پژوهش دعوت نماید. و رفته رفته کالبدی برای آن تعریف نموده و به آن حس مکان و تقدس دهد. و با حضور در محله، معنا و مفهومی خاص به شهر اسلامی داده است. حضور مدرسه در اصل حضور روحیه جستجوگری و پرسشگری دینی است. به گونه ای که فرد قادر به کشف و طرح مساله، فرضیه ها، گردآوری اطلاعات، توانایی تجزیه و تحلیل یافته ها و نتیجه گیری گردد.در این مقاله با پیش فرض های برگرفته از جهان بینی اسلامی بدنبال معنا و مفهوم حضور مدرسه در مرکز محله بر اساس تفکر و اندیشه اسلامی هستیم و از نقش کاربردی و مادی آن در تئوری های غربی فراتر رفته و به معنا و چگونگی تجلی تفکر و اندیشه اسلامی در شهر را با حضور مدرسه در محله کنکاش می کنیم.