مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1390 | دوره:1 | شماره:4 |تعداد مقالات:13

کمبود فضا برای توسعه، خصوصا در بافت های میانی و متراکم شهرهای بزرگی چون تهران، یکی از چالش های مهم برنامه ریزی شهری است. در شرایط کمیابی فضا، استفاده از تمام توانمندی های موجود و بهینه سازی بهره برداری فضا، اصلی اساسی است که در قالب توسعه درون زا مطرح می شود.منطقه 11 تهران یکی از مناطق میانی شهر تهران است که با مشکل کمیابی فضا و ناکارآمدی بافت های درونی مواجه است. در این مقاله، امکان توسعه مجدد فضاهایی از این منطقه که کارایی مناسب ندارند، بررسی شده است. برای نیل به این هدف، ابتدا معیارهای شناسایی این فضاها مشخص شدند و پس از وزن دهی معیارها توسط گروهی از متخصصان، کل بافت منطقه 11 بر اساس این معیارها در قالب نرم افزار ArcGIS مورد بررسی قرار گرفتند. سپس از بین محله های منطقه، محله ای که بیش ترین فضای ناکارآمد را دارد و نیازمند توسعه مجدد است، انتخاب شد. در مرحله دوم، این محله بر اساس معیارهای تعیین مکان بهینه برای کاربری های مختلف بررسی و نوع توسعه آن اولویت بندی شد. در این مرحله معیارهای مکان یابی، برمبنای مدل AHP در قالب برنامه Marinoni (یکی از برنامه های جانبی GIS) وزن دهی شدند. نتایج تحقیق نشان می دهد کاربری های خدماتی- اداری و تجاری، اولویت های اول و دوم توسعه مجدد در محله انبار نفت است. با توجه به معیارهای مکان یابی، وجود فعالیت های بزرگ مقیاس، شبکه های شریانی و فعالیت های ناسازگار، کاربری مسکونی از نظر قابلیت توسعه مجدد، در مقام چهارم کاربری ها قرار گرفته است.

شهرهای ایران که در طول دوره های تاریخی، با تکیه بر خلاقیت و ابتکارهای ملی به صورت درون زا، به رشد و تکامل رسیده بودند، به تدریج طی چند دهه به کلی دگرگون گردیدند و خصوصیات کالبدی، ارزش های فرهنگی، ویژگی های اجتماعی، هنری و تاریخی خود را از دست دادند. تغییرات بطی از انقلاب مشروطیت آغاز شد و از دهه 1300 شمسی با پذیرش مدرنیته و تبعیت از الگوهای غربی، وسیع تر گردید. روند شهرنشینی و شهرسازی کشور در دوره جدید، از یک سو به تدریج و به تبعیت از الگوها و ویژگی های سرزمینی ایران تکامل نیافت و از سوی دیگر با زمینه سازی های مناسب و قبلی پذیرایی الگوهای غربی نگردید، بلکه با تقلید از غرب و دنیای سرمایه داری و تحت تاثیر روابط نه چندان سالم ایران و کشورهای غربی شکل گرفت و دگرگون شد. این تحولات باعث از هم گسیختگی بافت قدیم شهرهای ایران گردید و به آرامی با پذیرش الگوهای برون زا و با گسترش در تمام زمینه های تمرکزگرایی، مشکلاتی چون تراکم زیاد جمعیت، آلودگی، حاشیه نشینی و ... ابتدا تهران و سپس سایر شهرهای بزرگ را در برگرفت. در چنین شرایطی تهیه طرح های جامع شهری با پیروی از الگوهای غربی منسوخ شده به سبب آن که، برای برنامه ریزی در سطوح ملی، منطقه ای، شهری و محلی به صورت سلسله مراتبی، ارزشی قائل نبود، نتوانست با سطوح مختلف برنامه ریزی عمل کند و ضمن هدایت اصولی شهرها و نظام بخشیدن به رشد و توسعه آن ها، ایجادکننده قابلیت تغییر و تحول در شهرها باشد. در مقاله حاضر به بررسی ریشه ها و عوامل شکل گیری تقلید از اندیشه های غربی و پیامدهای حاصل از آن، در نظام برنامه ریزی و طرح های توسعه شهری در ایران پرداخته شده است.

محله به عنوان یکی از مهم ترین عوامل هویت ساز شهری در گذشته ایران، محیطی مطلوب را برای شهروندان فراهم می ساخت. در این میان سرنوشت زنان ایرانی به دلیل شرایطی ویژه، به گونه ای عمیق تر با محله های شهری در هم گره خورده است. با این حال، در بررسی سیر تاریخی عملکرد محله های شهری، فرآیند رو به افولی دیده می شود. چرا که عملکرد این کانون ها به تدریج تضعیف شده است. زنان برخلاف گذشته از برنامه های شهری حذف شده و شهرها به محیطی کاملا مردانه تبدیل شده اند. حتی برنامه ریزی شهری جدید نیز از عهده رفع تضادهای عمیق موجود در شهرها بر نیامده است. این مقاله، حاصل پژوهشی است که با استفاده از روش تحلیل محتوا، فرآیند هویت محله ای را از گذشته تا امروز ردیابی و جایگاه برنامه ریزی شهری جدید در تقویت هویت محله ای و جلب رضایت زنان را بررسی کرده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که برای بهبود وضع موجود، توجه به الگوی بومی این سرزمین در ساختار شهرها بسیار ضرورت دارد. همچنین، ایجاد کانون های مشارکتی زنان برای فعال سازی محیط فیزیکی شهر، ایجاد و تقویت نظام محله محور در ارائه خدمات شهری و احیای فضاهای عمومی در محله ها، بسیار موثر خواهد بود.

سکونت گاه های انسانی همواره در معرض آسیب ناشی از بلایای طبیعی و سوانح انسان ساخت قرار داشته اند، لذا بشر همواره با اتخاذ شیوه هایی سعی در کاهش اثرات زیان بار این گونه بلایا در محیط زندگی خویش داشته است. یکی از راه کارهای ابداعی، استفاده از شیوه های پدافند غیرعامل برای کاهش آسیب پذیری سکونت گاه ها است. از آن جا که سرزمین ایران از گذشته های دور در مسیر حوادث تاریخی و در معرض حمله ها و تهاجم های نظامی ملل مختلف و قبایل همسایه واقع شده بود، استفاده از ویژگی های جغرافیای طبیعی در جهت حفظ و امنیت مردم مورد توجه قرار گرفت. یکی از مهم ترین نمودهای آن را می توان ساخت دژها یا استحکامات نظامی و غیرنظامی در ارتفاعات دانست. این مقاله در پی شناسایی مشخصه های اصلی مهم ترین نمود سکونت گاه های انسانی شامل دژها در ایران باستان از منظر پدافند غیرعامل است. به این منظور با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به استخراج مشخصه های مهم ترین دژهای ایران در سه دوره تاریخی مادها، اشکانیان و ساسانیان پرداخته شده است. نتایج این پژوهش مبین آن است که از نظر فرماند هان نظامی، معماران و مهندسان ایران باستان، اصل مکان یابی و بهره گیری از عوارض جغرافیایی سرلوحه کار پدافند غیرعامل در هر سه دوره بوده است. با توجه به مشخصه های استخراج شده از دژهای این سه دوره، می توان دریافت که ملاحظات پدافند غیرعامل در هر دوره روند رو به رشدی داشته است، به گونه ای که در دوره های پایانی مورد مطالعه روش های جدید و پیچیده پدافند غیر عامل دژها را در بر می گیرد.

پدیده معماری خشتی مسجد فهرج یزد از اواخر نیمه قرن اول هجری باقی مانده است که در عین سادگی با اصول کامل، تا امروز پایدار و مورد استفاده معنوی بوده است. بنای بی همتای مقبره سلطان اسماعیل سامانی نیز از بارزترین اثر هنر ایران زمین است که از ارزش های هنر آجرکاری قرن سوم حکایت دارد. آثار به جا مانده از دوره سلجوقیان گویای خلاقیت، ابتکار، علم و هنر و در مجموع اجرای بدیع ترین آثار گوناگون برای ایران زمین است. از این آثار به میل مناره ها و برج مقبره ها و ...، که ارزش های والای اجرایی و هنری دارند، می توان اشاره کرد. دوره ایلخانی دوره بازسازی های همه جانبه برای سراسر ایران و سپس خلق آثار بسیار شگرف و منحصر به فرد است که در مواردی علم معماری با علم ریاضی و مکانیک پیوند خورده و بدیع ترین آثار جهانی را توسط معماران و سازندگان با ذوق و با ایمان به وجود آورده است، آثاری که بنیان معماری ایران گردیده است.

در آغاز سده چهاردهم شمسی، پدیده جهانی ناسیونالیسم معاصر در قالب دیدگاهی سیاسی توانست تعریف جدیدی از ملی گرایی را در قبال ناسیونالیسم تاریخی که جایگاهی مداوم در طول تاریخ داشت ارائه دهد. بزرگ ترین ثمره ملی گرایی جایگزین کردن علایق ملی و باستانی به جای آیین های قومی و دینی بود. با توجه به این که مهم ترین سوال این مقاله چگونگی تاثیرگذاری ملی گرایی بر معماری بناهای حکومتی دوره پهلوی اول است، لذا سعی شده است تا تاثیر ناسیونالیسم به عنوان یک مفهوم سیاسی بر معماری این دوره بررسی و از این رهگذر برخی از ویژگی های معماری آن تبیین گردد. درتالیف این مقاله با استفاده از روش «توصیفی- تحلیلی»، ابتدا منابع مکتوب مرتبط با موضوع جمع آوری و اطلاعات مورد نیاز استخراج و سپس با بازدید از بناهای این دوره، ویژگی های کالبدی آن ها تحلیل و تبیین شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که عناصر معماری دوره باستان (به ویژه هخامنشیان و ساسانیان) صرفا در نمای ساختمان ها و به دو گونه مورد استفاده قرار گرفته است: بناهایی که از عناصر و نشانه های باستانی استفاده کردند و بناهایی که برگرفته از بناهای باستانی به وجود آمده اند، بدون آن که مستقیما تقلیدی از شکل ها و یا عناصر معماری هخامنشی، اشکانی و ساسانی باشند.

در فضاهای شهرهای ایران که در طول سالیان متمادی تحت تاثیر آموزه ها و الگوهای فکری و هنری اسلام شکل گرفته اند، می توان عوامل فرمی و معنایی را در کنار کیفیات مرتبط با فعالیت ها و رفتارهای انسانی، از عوامل اصلی شکل دهنده آن ها دانست. در این میان، میادین شهری به عنوان مهم ترین ظرف فضایی زندگی جمعی در فضای باز شهرها، نقش بسیار والایی در جذب مردم و حضور آن ها و نیز ارتقای کیفیت حضور انسانی در شهرها داشته اند. این با اتخاذ رویکردی تحلیلی به ادبیات این موضوع و با تحلیل ساختاری مفاهیم و اجزای موضوع، چکیده این مباحث را در تبیین رابطه میان سه گانه فضای شهری (میدان)، حضور انسان و شهر سنتی ایرانی بیان کرده و اصول حاکم در شکل گیری میادین را مورد تاکید قرار داده است. گفتنی است ارائه و گزینش این مطالب به نحوی است که به راه کارهای تجویزی در این موضوع نزدیک باشد. اگرچه در این نوشته به ارائه راهبرد و سیاست در زمینه حضور انسانی در میادین شهری پرداخته نشده، لیکن زمینه ها و محورهایی برای این امر فراهم شده است.

مقاله حاضر با هدف تبیین چگونگی سیر تکوینی مولفه های زیبایی شناختی در بناهای دوره اسلامی نوشته شده است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و در قالب مطالعه ای کیفی به انجام رسیده و به دنبال پاسخ به این پرسش است که سیر تکوینی مولفه های زیبایی شناختی در سطح«در زمانی» و «همزمانی» چه نقشی در شکل گیری زیبایی شناسی ساختار بناهای دوره اسلامی به ویژه قبه الصخره و مسجد جامع دمشق داشته است؟ نتایج به دست آمده حاکی از آن است که برخی از بناهای اوایل دوره اسلامی در سطح «در زمانی» نتیجه آمیزش و تلاقی فرهنگ های مختلف بوده اند و زیبایی شناسی آن ها از ویژگی چند فرهنگی (Multicultural) برخوردار است. بنابراین، این بناها به مثابه پدیده های فرهنگی، مولفه های زیبایی شناختی شان در طول زمان حاصل تعاملات و آمیختگی بین فرهنگی بوده است که توسط عوامل اجتماعی و سیاسی مانند، انقلاب ها، شورش ها و کشورگشایی ها تحقق پذیرفته است.

در گستره معماری ایران، پیوند علم و دین را می توان در برپایی بناهای عام المنفعه به ویژه ساخت مدارس علوم دینی دانست. مدرسه مصلا از بناهای تاریخی حال حاضر یزد است که گسترش شهر و تحولات اجتماعی دهه های اخیر باعث کمرنگ شدن کاربری آن شده است. این تغییر با ایجاد مدرسه در وضعیت معماری بنا، صورت گرفته است. هدف اصلی در این پژوهش بررسی و تبیین الگوی ایرانی- اسلامی از مدرسه و مصلا در معماری بومی یزد است. دستیابی به آموزه های معماری بنای مصلای یزد و امکانی که بنا در هم سوسازی و پیوند مصلا با مدرسه فراهم نموده است، مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. در پژوهش حاضر، روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده و بر اساس داده ها و اطلاعات حاصل از مطالعه منابع کتابخانه ای، میدانی و اسناد تاریخی مربوطه سعی گردیده داده ها و اطلاعات گردآوری شده، بررسی و تحلیل گردد. نتیجه حاصل از این پژوهش، مشخص می سازد، که پیوند و همسو شدن ساحت علم و دین، سنت فکری معماری اسلامی را احیا نموده و در برپایی و ادامه حیات آن، تاثیرگذار بوده است. همچنین این امکان را فراهم خواهد ساخت که با تغییر و تحولات دوره های تاریخی بتوان از ظرفیت ها و قابلیت های ذاتی آن در حفظ و زنده سازی ارزش های مادی و معنوی بهره مند گردید. ضرورت هم اندیشی مهندسان، معماران و عالمان علوم دینی در طراحی، احیا و ایجاد مدارس علوم دینی و مصلاهای شهری از نتایج دیگر تحقیق است.

هنر اسلامی برای «شهر» و «زیبایی» جایگاه ویژه ای را تبیین نموده، که به علت عدم تبیین اندیشه های درست و ناب اسلام، این جایگاه با مسائل و مشکلات فراوانی رو به رو شده است. لذا ضرورت دارد که از منظر هنر اسلامی جایگاه این دو تحلیل و بازنگری شود. در عصر حاضر، دامنه شهر و شهرنشینی همه بخش های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی را در بر گرفته است. از منظر دین مبین اسلام، از همان ابتدای ظهور اسلام، شهر دارای جایگاه ویژه ای بوده، تا جایی که حتی آن را به عنوان مکانی مقدس در نظر گرفته است. چنین اندیشه ای در باره شهر در قاموس هیچ مکتبی دیده نشده است. بر این اساس، فرض این است که هنر اسلامی، جایگاه ویژه ای را برای زیبایی در شهر مد نظر قرار داده و به این سوال هم پاسخ داده شده که در دیدگاه اسلام، جایگاه زیبایی در تفکر حاکم بر مکتب شهرسازی و روابط اجتماعی آن ها در جایی به نام شهر چگونه تعریف شده است.در هنر اسلامی محوریت شهر به پدید آورنده آن یعنی انسان و ساکنان آن تعریف شده و در نخستین گام برای تعریف شهر از سایر مکان های جمعیتی به عوامل اجتماعی مانند امنیت، رفاه و فراوانی و از منظر کالبدی عواملی مانند نظم، زیبایی، تقارن، تباین، استحکام توجه کرده است. عتاب خداوند متعال مبنی بر این که چه کسی زیبایی های جهان هستی را برای بندگان حرام کرده و تاکید بر این که این زیبایی ها برای افراد با ایمان در زندگی همین دنیا آفریده شده، به عنوان یک اصل مهم و اساسی شهرسازی است. با پذیرش این اصل، لازم است زیبایی در همه ابعاد اجتماعی و کالبدی محور شهرسازی قرار گیرد.