مسکویه
سال:1389 | دوره:5 | شماره:13 |تعداد مقالات:10

دیوان سالاران اصلاح طلب قاجار یکی از اقشار مهم و اثرگذار در شکل گیری انقلاب مشروطه و رویدادهای سیاسی پس از آن به شمار می آیند. بررسی افکار و اندیشه های سیاسی دولت مردان تجدد خواه عصر مشروطه که نقش برجسته ای در تحولات سیاسی دوره مورد نظر داشته اند، از موضوعاتی است که اگر چه تاکنون پژوهش های متعددی درباره آن صورت گرفته است، لیکن نیاز به مطالعه و بررسی بیش تری دارد. از آن جا که محمود خان علامیر احتشام السلطنه نیز به عنوان یکی از رجال سیاسی - فرهنگی قاجار، نقش مهم و اثرگذاری در تحولات سیاسی عصر مشروطه و ادوار پس از آن ایفا کرده است، مقاله حاضر تلاش دارد وجوه اصلی اندیشه سیاسی شخصیت مزبور به ویژه در دوره مشروطه اول - را به اختصار مورد ارزیابی قرار دهد.

قفقاز سرزمینی کوهستانی و متشکل از اقوام و قبایلی است که در قرن 13 هجری قری شاهد جنگ ها و لشکرکشی های تاثیرگذار بر بسیاری از تحولات پس از خود بود. از دلایل عمده این جنگ ها سیاست توسعه طلبانه روسیه بود. قفقاز منطقه ای ثروتمند بود که راه های مهم بازرگانی از آن عبور می کرد. وجود گروه های قومی با مذاهب مختلف و سلطه حکومت های مسلمان، بهانه حمایت از مسیحیان منطقه را به روسیه داد تا در مسائل مربوط به قفقاز دخالت کند و با استقرار نیروهای نظامی باعث جنگ های طولانی مدت شود. در طی این جنگ ها، خوانین و حکام مختلف قفقاز مواضع متفاوتی در پیش گرفتند: بعضی از آنها، از جمله ابراهیم خلیل خان جوانشیر، گرجی ها و ارامنه قراباغ، سیاست همراهی با روس ها را در پیش گرفتند. تعدادی نیز سیاست دوگانه ای در پیش گرفتند، به طوری که هم با روس ها و هم با ایرانی ها رابطه داشتند و تنها به منفعت خود فکر می کردند. از جمله آنها می توان به مصطفی خان شروانی، مصطفی خان طالش و جعفر قلی خان دنبلی اشاره کرد.

از آن جا که تاریخ در بستر جغرافیا شکل می گیرد، مطالعه و بررسی سفرنامه ها و متون جغرافیایی به منظور فهم هر چه دقیق تر مسائل سیاسی و اجتماعی امری لازم و اجتناب ناپذیر می نمایاند؛ گه گاه اطلاعات ظریف، دقیق و جزئی بسیاری درباره مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی در این دسته از آثار تاریخ نگاری یافت می شوند که در بسیاری از منابع، کمترین اطلاعی از آنها در دست نیست. بدون تردید، فهم دقیق مسائل سیاسی و تاریخی، مستلزم شناخت اوضاع و شرایط اقلیمی و جغرافیایی است.این مقاله می کوشد تا تصویر روشنی از ناگفته های جغرافیای تاریخی مازندران عصر قاجار، با تکیه بر سفرنامه ها و متون جغرافیایی که از نویسندگان خارجی باقی مانده است، ارائه دهد.

سلجوقیان موفق شدند حکومتی قوی و امپراتوری ای گسترده بنا نهند که در تاریخ ایران بعد از اسلام سابقه نداشت. حکومت های پیش از سلجوقیان چندان قدرت گسترده ای نداشتند و تشکیلات نسبتا ضعیف تری در ساختار دولتی و حکومتی خود برقرار ساخته بودند. سلجوقیان برای اداره قلمرو وسیع خود که با حدود قلمرو دولت ساسانی برابری می کرد، نیازمند وجود دیوان سالاری قوی و منسجمی بودند. گسترش نهاد وزارت و وجود دیوان های مختلف به همراه نقشی که دیوان سالاران ایرانی در آن ایفا کردند، بر اهمیت حکومت سلجوقی افزوده بود. تاثیرات فکری و سیاسی خواجه نظام الملک از اندیشه های ایران باستان، بدون تردید برقراری نظام دیوان سالاری قوی تر از قبل و متاثر از عصر ساسانی را در آن زمان باعث گردیده بود. بررسی دیوان وزارت در عصر ساسانی و مقایسه آن با تشکیلات دیوان سالاری عصر سلجوقی به همراه آنچه ماوردی و غزالی درباره اهمیت نقش وزیر در آثار خود آورده اند، روشن خواهد کرد که چگونه همانندی میان نظام دیوانسالاری سلجوقیان با نظام دیوان سالاری ساسانیان برقرار بوده است. بررسی نقش و میزان تاثیرپذیری سلجوقیان از تشکیلات دیوانی پیش از خود و بالاخص وجوه تشابه اهمیت وزیر در عصر سلجوقیان با دوره ساسانی، علاقه مندی سلجوقیان را به ایجاد امپراتوری بزرگی همسان با عصر ساسانی، مشخص می کند.

ساموئل گرین ویلر بنجامین (Samuel Greene Wheeler Benjamin) نخستین سفیر آمریکا در دربار ناصرالدین شاه قاجار بود. وی در تابستان 1883 م، برابر با 1307 ه.ق، رهسپار ایران شد، و به مدت 2 سال، از سال 1883 م / 1307 ه.ق تا 1885 م / 1309 ه.ق، در ایران اقامت داشت. بنجامین، در مدت اقامت در ایران، به نقاط مختلف سفر نمود و پس از بازگشت از ایران، از آن جایی که فردی فاضل و نویسنده بود، در جراید آمریکا شروع به نوشتن مجموعه مقالاتی در خصوص ماموریتش کرد. وی در نهایت، با اجازه و تحت نظارت ناشران آن جراید و تجدید نظر کامل در مطالب خود و افزودن فصولی تازه، آن را تحت عنوان ایران و ایرانیان، به صورت کتابی مستقل منتشر نمود. او در سفرنامه خود به مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و دینی در ایران عصر ناصری پرداخته است. در میان مباحث مطرح شده در کتاب، گزارش های قابل توجهی از مشاهدات مستقیم او درباره مسائل بهداشتی و درمانی این دوره در دست است که می تواند دیدگاه های جدیدی در این باره ارائه کند. نگارنده در این مقاله، ضمن پرداختن به برخی دیدگاه ها و مشاهدات وی درباره بهداشت و درمان، به مقایسه برخی از این مشاهدات با سایر منابع و خاطرات همین دوره پرداخته است، تا تصویر روشن تری از مسائل بهداشتی و درمانی عصر قاجار ارائه کند.

انقلاب مشروطه ایران تحولی ژرف در اوضاع سیاسی و اجتماعی به وجود آورد. یکی از آرمان های مشروطه خواهان همانا کسب اقتدار سیاسی بود؛ به طوری که بحث اقتدار ملی از همان آغاز در میان ایشان مطرح گردید. اما ناکامی های انقلاب مشروطه در عرصه های سیاسی و اجتماعی، نه تنها اقتداری ایجاد ننمود، بلکه نابسامانی ها بیش تر گردید. بروز جنگ جهانی اول بر نابسامانی های پیشین افزود. اگر چه وثوق الدوله تا حدودی توانست در سال های 1297 تا 1298 ه.ش، دولتی نسبتا مقتدر ایجاد نماید، اما آشکار شدن قرارداد 1919 م، دولت وی را به عرصه نیستی کشانید. کودتای 1299 ه.ش، عرصه دیگری از تلاش به منظور ایجاد دولتی مقتدر بود. اگر چه رضا خان وزیر جنگ دولت های سال های 1300-1302 ه.ش، ارتشی مقتدر ایجاد نکرد، اما خود یگانه عامل فقدان اقتدار کابینه های یاد شده گردید. سرانجام، تشکیل دولت از سوی رضاخان باعث هماهنگی اقتدار نظامی و اقتدار سیاسی و زمینه ساز پیدایش دولت مقتدر گردید.مقاله حاضر برآن است تا ضمن بررسی مساعی دولت های عصر مشروطه در راستای کسب اقتدار سیاسی، به آسیب شناسی و موانع ایجاد دولت مقتدر بپردازد.

شروع اصلاحات در ایران با نیاز به نوسازی ارتش در آغاز جنگ های دوره ای ایران و روسیه همزمان شد (1241 تا 1243 ه.ق / 1826 تا 1828 م؛ 1218 تا 1228 ه.ق / 1803 تا 1813 م). اصلاحات در ژاپن نیز در نتیجه اعمال فشار آمریکا و غرب برای بازگشایی درهای این کشور به روی جهان خارج پا به عرصه ظهور نهاد. در این میان، هر چند اندیشه هر دو دولت حفظ استقلال و جلوگیری از زیاده طلبی های کشورهای غربی بود، اما شیوه اجرا در دو کشور به نتایجی کاملا متفاوت رسید. تلاش های افرادی نظیر عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر و سپهسالار، به منظور ایجاد ارتشی مدرن و اقتصادی پویا، با شکست مواجه شد.از طرف دیگر، کشور ژاپن که 250 سال در انزوای مطلق زیست، توانست با تلاش گروه های اصلاح طلب که واقع گرایی، سخت کوشی، نظم و احساس مسوولیت را سرلوحه کار خود قرار داده بودند، پس از مدت زمانی، این کشور را از لحاظ سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی به یکی از ابرقدرت های جهان تبدیل نماید.این پژوهش سعی می کند با نگاهی نو، به مقایسه وضعیت اصلاحات اقتصادی ایران و ژاپن بپردازد.

با نگاهی به تاریخ سیاسی شیعه، چنین به نظر می رسد که از اوائل قرن چهارم تا قرن دهم هجری قمری، علمای شیعه حکومت را حق خود و دیگر فقها می دانسته اند و تا پیش از عصر صفویه، شیعیان به عنوان یک اقلیت محسوب می شدند. اما با ظهور علمای شیعه، به خصوص علمای جبل عامل، در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی و ... کشور، از این حساسیت ها کاسته می شود و زمینه بسط و گسترش آموزه های شیعی فراهم می گردد. از دستاوردهای دینی و ملی حکومت صفویه می توان به این نکات اشاره کرد: تشکیل حکومت متمرکز در سراسر ایران با مطیع نمودن حکام ولایات و مناطق مختلف، شیعه کردن حاکمیت و مردم که زمینه های آن در طول سده های قبل از آن ایجاد و به صورت منطقه ای و مقطعی در نقاط مختلف ایران تجربه شده بود، استفاده هنرمندانه از سرمایه عظیم دلدادگی ملت ایران به اهل بیت (ع)، با وجود سابقه دیرین در این زمینه و عمل کرد به آن در مناطق مختلف ایران با شیوه های گوناگون از جمله تقیه به آن.