پژوهش های روستایی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

جوامع روستایی و فعالیت های تولیدی، خدماتی آن ها به دلیل ارتباط تنگاتنگ با محیط طبیعی، از دیرباز در معرض نیروهای مخرب طبیعی قرار داشته اند، از این روی ساکنان هر منطقه به تجربه اقداماتی را برای مقابله با این حوادث و کاهش آثار زیانبار آن بر جوامع خود به کار بسته اند. اغلب مطالعات و اقدامات صورت گرفته نیز حاکی از آن است که کانون توجه های عمومی به عوامل فیزیکی و محیط انسان ساخت، مخصوصا مسکن معطوف بوده و نگرش یکپارچه که دربرگیرنده سیستم های اقتصادی، اجتماعی و محیطی باشد، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. با این دیدگاه در مقاله پیش رو، با استفاده از روش شناسی توصیفی و تحلیلی، تلاش می شود تا به این پرسش کلیدی پاسخ داده شود که عوامل تاثیرگذار (اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی) در فرآیند مدیریت سیل روستاها با رویکرد مشارکتی در سه دوره قبل، حین و بعد از وقوع سیل در حوزه گرگانرود چگونه است. به این منظور با توجه به شرایط اقلیمی و نیمرخ عرضی و توپوگرافی و سایر عوامل در مسیر رودخانه گرگانرود، نقاط روستایی در معرض خطر سیل با استفاده از ماژول مدل HEC-GeoRAS در محیط GIS و با بکارگیری تصاویر ماهواره ای ETM+ لندست، مدل رقومی ارتفاع، مقاطع عرضی در رودخانه و مقاطع طولی به همراه شیب متوسط هر مقطع شناسایی شد و پرسشنامه هایی در روستاهای مورد مطالعه توزیع گردیدند و در نهایت پس از تجزیه و تحلیل، نتایج به دست آمده نشان دادند که مسوولان، مشارکت اقتصادی و از سوی دیگر مردم، مشارکت اجتماعی را در زمینه مدیریت و کاهش سیل در روستاها را در اولویت می دانند. از طرفی، هر دو گروه معتقدند که مشارکت در مدیریت سیل، زمانی می تواند تاثیرگذار باشد که قبل از وقوع حادثه سیل انجام پذیرد. بدین ترتیب عوامل غیرسازه ای بیش از عوامل سازه ای در مدیریت سیل نقش دارند.

نفوذ دولت به جامعه روستایی بعد از اصلاحات ارضی و اتخاذ سیاست های مبتنی بر حمایت از روستاییان با کارهایی چون واگذاری زمین های زراعی، اعطای کمک های نقدی و غیرنقدی بلاعوض به روستاییان، انجام فعالیت های عمرانی با بودجه دولت و برنامه های توسعه ای نشات گرفته از غرب که با بافت روستایی ایران هماهنگ نداشت، منجر به نابودی الگوهای مشارکتی سنتی شد و دولت در عوض نتوانست جایگزین مناسبی برای آن الگوها ارایه دهد. این امر موجب شد رفته رفته، همکاری ها و مشارکت های خودجوش روستایی کمرنگ شود و در بعضی از موارد به طور کامل از میان برود و توقع از دولت برای انجام بسیاری از فعالیت ها افزایش یابد، که این مساله تا بعد از انقلاب اسلامی همچنان ادامه دارد. در مقاله حاضر سعی شده است راهکاری ارایه شود تا بتوان میان الگوهای مشارکتی سنتی و برنامه های مدرنیزاسیون پلی ایجاد کرد. به این منظور راهکار تلفیقی به عنوان راه حل، پیشنهاد می شود که در آن بدون پشت پا زدن به خودداشته ها و دانش بومی روستاییان، بخشی از برنامه های مدرنیزاسیون برگزیده می شود که با پایه های سنت و فرهنگ جامعه روستایی هماهنگی داشته باشد تا بتوان مشارکت های مردم روستایی را احیا کرد. برای رسیدن به این نتیجه، نیازمند تعدیل قدرت و کوچک کردن هرم قدرت، ایجاد میدان فعالیت برای مشارکت روستاییان، ترویج روحیه جمع گرایی، بهبود رابطه دولت و ملت، بالا بردن تحمل ماموران دولتی در واگذاری مسوولیت ها به مردم، ایجاد مسوولیت ها به صورت گروهی و گردشی، توجه به نیازها و الویت ها و توقعات اجتماعی - فرهنگی جامعه و کمک دولت به مشارکت کنندگان در قالب قرارداد هستیم.

انسان و محیط پیرامون او در مقیاس های خرد و کلان، در ارتباط و تاثیرگذاری متقابل هستند و انسان ضمن بهره جویی از قدرت تطابق با شرایط محیطی، در تلاش دایمی برای شکل دهی و اصلاح محیط پیرامون خود است که یکی از نمودهای این اصلاح و تغییر در مسکن آشکار می شود. متغیرها و پارامترهای گوناگونی در تعیین وضعیت توسعه مسکن هر منطقه دخالت دارند که مقایسه جداگانه هر متغیر، جایگاه آن را مشخص می کند. لذا در بررسی حاضر با بهره گیری از آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 استان کهگیلویه و بویراحمد، تعداد 53 متغیر که به 23 شاخص تقلیل یافته، مورد مطالعه قرار گرفته اند، سپس متغیرهای مورد مطالعه با روش تحلیل عامل کاهش یافته و به صورت ترکیبی در عوامل معنی دار ارایه گردیده اند. پس از آن درصد سهم هر عامل در وضعیت مسکن تعیین شد. سپس برای سطح بندی شهرستانها و تعیین شهرستانهای همگن، با استفاده از روش آماری تحلیل خوشه ای، طبقه بندی صورت گرفته و شهرستانها در سه خوشه سطح بندی شده اند. نتیجه حاصل از تحلیل به کار رفته نشان می دهد که بخش مرکزی کهگیلویه در سطح دیگر و بخش های کبگیان، مرکز بهمئی، لنده، مرکزی دنا، سرفاریاب، چرام، باشت، لوداب، دیشموک، چاروسا، بهمئی گرمسیری و مارگون در سطح همگن بعدی قرار گرفته اند. در نهایت با استفاده از نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی (ARC GIS)، نتیجه حاصل از سطح بندی بخش ها، به صورت نقشه فضایی وضعیت توسعه مسکن روستایی استان نمایش داده شده و جایگاه هر یک از بخش های استان کهگیلویه و بویراحمد در وضعیت توسعه مسکن روستایی استان مشخص گردیده است.

بررسی معیشت و وضع درآمد خانواده های روستایی جز مهمترین مباحثی است که معمولا در پژوهشهای روستایی مورد توجه قرار می گیرد. اکثر روستاییان کشور کشاورز هستند و با استفاده از درآمد حاصل از فروش محصولات کشاورزی زندگی خود را می گذرانند. پس هر اتفاقی که منجر به از بین رفتن محصولات زراعی آنها شود، می تواند روستاییان را به ورطه فقر و فلاکت بکشاند. در مقاله پیش رو به منظور بررسی آثار بهبود تولیدات بر فقر در روستاها مدلی ارایه شده است و تاثیر بهبود تولیدات کشاورزی بر دستمزد کارگران برنجکار به صورت موردی در روستاهای دو شهر گرگان و گنبدکاووس با استفاده از روش سنجی NLS همچنین تاثیر شرایط مساعد آب و هوایی به عنوان یکی از عوامل موثر بر فقر در بخش روستایی مورد بررسی قرار گرفته اند. نتایج مطالعه انجام شده نشان می دهد که بهبود تولیدات در بخش کشاورزی می تواند یکی از راه های مقابله با فقر در روستاها و تامین معیشت روستاییان باشد.

جهان امروز با بحران تخریب منابع دست به گریبان است. مشکلات فزاینده ناشی از این بحران، هر روز استفاده از روشها و راه حل های جدید علمی را برای تعدیل بحران و اتخاذ سیاستهای متناسب برای رویارویی با آن ضروری تر می سازد. در مطالعات محیطی مهمترین راه نیل به توسعه مبتنی بر علم و شناخت علمی محیط، توجه اصولی به پتانسیلها، ارزیابی توانهای محیطی و بالاخره استفاده همه جانبه و منطقی از سرزمین، است. در این خصوص، میان توسعه کشاورزی محیط و منابع طبیعی نیز ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. در پژوهش حاضر، بر اساس رهیافت تجزیه و تحلیل سیستمی به مطالعه و ارزیابی توانهای محیطی ناحیه چغاخور برای توسعه توانهای کشاورزی پرداخته شده است و این فرض مدنظر بوده که ناحیه مذکور دارای توان ها و منابع متنوع محیطی است که در صورت برنامه ریزی و استفاده متناسب از توانمندی های آن، مسیر توسعه همه جانبه و پایدار ناحیه هموار می شود. در فرایند اجرای مطالعه، ابتدا با اتکا به بررسی و شناخت توانهای محیطی، منابع اکولوژیکی شناسایی شدند و سپس این اطلاعات بر اساس رهیافت سامانه ای، تجزیه و تحلیل، جمع بندی و تلفیق شدند و در نهایت به صورت لایه های اطلاعاتی تهیه گردند. در ادامه با استخراج واحدها و سنجش آن ها با معیارهای اکولوژیکی، توان ها و استعدادهای بالقوه، برآورد شده و در پایان، اولویت میان کاربری های مجاز تعیین شده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که عمده سطح منطقه برای توسعه کشاورزی درجه 1 توان توسعه ندارد، اما برای توسعه مرتعداری، کشاورزی درجه 2 و به ویژه درجه 2 و به ویژه درجه 4 توان بالایی دارد. به عبارت دیگر در حالی که کشاورزی ممتد در بخش های محدودی از ناحیه امکان پذیر است، برای دیم کاری و باغداری همراه با آبیاری شرایط مناسبی وجود دارد.

از دیرباز تاکنون، ریسک تولید همواره از مهمترین منابع ریسکی بوده است که زندگی کشاورزان و روستاییان را تحت تاثیر خود قرار داده است و موجب کاهش درآمد و آسیب پذیری آن ها شده است. امروزه فراوانی و شدت این منبع ریسک با سرعت غیر قابل باور درحال افزایش است. لذا ضروری به نظر می رسد که به تحقیقات بیشتری در این زمینه پرداخته شود. در پژوهش که به روش توصیفی - همبستگی انجام شده است به تعیین عوامل موثر بر استفاده از راهبردهای مدیریت ریسک تولید توسط کشاورزان ذرت کار شهرستان کرمانشاه پرداخته شد. جامعه آماری تحقیق کشاورزان ذرت کار شهرستان کرمانشاه می باشند (N=3239) که برای انتخاب آن ها از روش نمونه گیری تصادفی نظام دار استفاده شد (n=340). ابزار تحقیق پرسشنامه بود که برای تجزیه و تحلیل نتایج آن از نرم افزار AMOS 5 و SPSS بهره گرفته شد. بر اساس یافته ها، کشاورزان ذرت کار شهرستان کرمانشاه ریسک تولید را پدیده اقتصادی غیر قابل کنترلی می دانند که آثار بلندمدت بر زندگی آن ها دارد و موجب احساس اضطراب، سرخوردگی و شکست در روحیه آن ها می شود. هم چنین نتایج نشان داد که کشاورزان با راهبردهای نوین مدیریت ریسک تولید، مانند کشت مخلوط در حد کمی آشنایی دارند و اقدامات خود را بیشتر به استفاده از راهبردهای سنتی مانند استفاده از کود های شیمیایی بسنده کرده اند. متغیرهایی که بیشترین واریانس را در سطح استفاده از راهبردهای مدیریت ریسک تولید تبیین کردند، سن، مقدار زمین زارع و درآمد کل زارع بودند.

امروزه بسیاری از محققان و دانشمندان، توسعه کشاورزی را بمثابه استراتژی و راهبرد اصلی توسعه روستایی قلمداد کرده و معتقدند که کشاورزی بعنوان منبع اصلی تامین درآمد و فرصت های اشتغال، نقش اساسی در توسعه روستایی ایفا می کند. از این رو هدف در این مقاله پیش رو، بررسی چالش های کشاورزی در دهستان سیلاخور شرقی با توجه به نقش مهم آن به عنوان فعالیت اکثر روستانشینان و بررسی تاثیرات آن بر وضعیت جمعیتی منطقه مورد مطالعه است. روش تحقیق در این بررسی از نوع پیمایشی بوده که با استفاده از جمع آوری آمار و اطلاعات از طریق روش های مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه به دست آمده است. جامعه آماری تحقیق انجام شده، سرپرستان خانوارهای روستایی تمامی 12 روستای دهستان سیلاخور شرقی است که نمونه ای به حجم 147 نفر را با استفاده از فرمول کوکران در بر میگیرد. همچنین آزمون پیش آهنگی برای بدست آوردن ضریب اعتبار پرسشنامه انجام گرفت که ضریب اطمینان آلفای کرونباخ آن بیش از 0.87 به دست آمد. نتایج حاصل از طریق تجزیه و تحلیل های آماری در نرم افزار SPSS نشان دادند که پراکندگی و کوچک بودن قطعات اراضی نقش مهمی در اتلاف منابع داشته و سبب رها شدن بسیاری از اراضی شده است و این روند در 10 سال اخیر، نقش تعیین کننده ای در کاهش جمعیت در دهستان سیلاخور شرقی داشته است.