مسکن و محیط روستا
سال:1392 | دوره:32 | شماره:141 |تعداد مقالات:8

نظریه های علوم رفتاری، در تشریح شیوه تعامل محیط های مسکونی با ساکنان، بر نقش هویت بسیار تاکید دارند. از سوی دیگر بسیاری از پژوهشگران نیز هویت را به عنوان هدف اصلی سکونت معرفی می کنند. هویت در محیط های مسکونی به دو گونه فردی و اجتماعی پدید می آید و مسکن در این میان نقش اصلی را ایفا می کند.واحد مسکونی تحت تاثیر هویت فردی، در عین هماهنگی با محیط، می تواند ویژگی های فردی داشته باشد. ویژگی فردی تلاشی برای به نمایش گذاردن جایگاه خانواده است و هماهنگی در محیط در پی پدیدآوردن هویت اجتماعی است که معرف و نمادی از شرایط اجتماعی ساکنان در محیط مسکونی است. به این ترتیب هویت، عاملی است که ویژگی هایی از انسان را در ارتباط با محیط فیزیکی خانه یا با محیط اجتماعی او قرار می دهد.محیط مسکونی به عنوان نمادی از ساکنان در فرایند کنش متقابل، ویژگی هایی از ساکنان را تفسیر و بیان می کند. انگیزش ها در این فرایند نیازهای سلسله مراتبی مازلو می باشد. بنابراین هویت ساکنان در محیط های مسکونی از طریق دو معیار مورد بررسی قرار می گیرد، یکی «قابلیت های محیط» که تعاملات بالقوه موجود در محیط را از طریق وجوه کیفی و ابعاد کارآمدی فضا پدید می آورد، دومی شیوه تعاملات ساکنان با محیط است که از طریق احساس مالکیت آن ها نسبت به محیط پدید می آید. زیرا هویت اجتماعی بر اساس همکاری اجتماعی شکل می گیرد و در ارتباط با احساس زندگی در محیطی، که تعلق به همه افراد ذینفع در آن دارد، می باشد یعنی؛ «احساس ما»؛ بودن با دیگران، باید وجود داشته باشد.

انقلاب کشاورزی و صنعتی با تغییر نیازها و شیوه زندگی انسان، خانه و محل زندگی او را تغییر داده و انتظارات جدید و متفاوتی از آن را به وجود آوردند. امروز با شروع انقلاب دیجیتالی موج عظیمی از تحول جریان یافته است که در مسیر خود خانه و مسکن انسان ها را نیز دچار تغییر و دگرگونی می کند. آنچه که در این سرآغاز تحول مهم است سعی بر شناخت نوع و حوزه تغییرات الگوی مسکن کشورمان و ارائه رهنمودها و الگوهای مناسب برای مواجهه با این دگرگونی است تا پیش از رویارویی با این تحول عظیم آمادگی لازم برای تغییر به وجود آید.گذشته و به عبارتی تاریخ گذشته مسکن، عامل اشتراک و همبستگی مسکن ایرانی در دوران های مختلف این سرزمین بوده و بهتر می تواند زمینه ساز مسکن آینده باشد. بنابراین باید آنچه که تاکنون بر تحول مسکن تاثیرگذار بوده را در جهان و به خصوص در کشورمان بررسی کرده و با نگرش به آینده این عوامل و نحوه تاثیرگذاری آن ها بر حوزه مسکن، قدمی به سوی آینده بهتر و زندگی در خانه هایی درخور برداریم.آنچه که در پیمودن هر راه و رسیدن به مقصد نهایی بسیار حیاتی و مهم است، نقطه آغاز راه و نحوه قدم گذاشتن در آن است، به همین دلیل در این مقاله تلاش شده است پیشنهادهایی برای مراحل اولیه دست یابی به الگوی مسکن آینده، حفظ هویت و ارزش های مسکن ایرانی در گذار از انقلاب دیجیتالی ارائه گردد. بدین منظور عوامل موثر بر تحول مسکن و حوزه تاثیر آن ها، از بدو اسکان بشر تاکنون (مسکن دیروز) شناسایی شده و با مطالعه روند تحول این عوامل در آینده، عوامل موثر بر شکل گیری مسکن فردا معرفی شده اند.

روستا از جمله مجتمع های زیستی است که رابطه تنگاتنگی با اقلیم، طبیعت، اقتصاد و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی دارد. با توجه به روند تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و همچنین ورود تکنولوژی ساخت مسکن در کشور و به تبع آن در استان فارس در چند دهه اخیر، تغییرات عظیمی در معماری مسکن روستایی این استان ایجاد شده است. این تغییرات به وضوح چهره روستاها را دگرگون ساخته و هویت روستایی را مخدوش کرده است. این امر بیشتر به واسطه عدم شناخت دقیق معماری مسکن روستایی اتفاق افتاده است. بدون اغراق استان فارس به دلیل برخورداری از تنوع عظیم محیطی، اجتماعی و فرهنگی از استانهایی است که گوناگونی زیادی در معماری مسکن روستایی آن دیده می شود. لذا شناخت معماری مسکن روستایی این استان از اهمیت بالایی برخوردار است. این پژوهش در راستای نیل به این هدف به بررسی نقش اقلیم و محیط در شکل دهی فرم سازه مسکن روستایی استان، پرداخته است.در پژوهش حاضر، روستاهای استان فارس به عنوان جامعه آماری انتخاب شده و سپس با استفاده از تحلیل آماری اطلاعات مراکز هواشناسی استان به روش تحلیلی q-mode cluster، پهنه های اقلیمی متمایز استان مشخص شده اند. در نهایت با روش نمونه گیری احتمالی سهمیه ای، شصت روستا از پنج پهنه مختلف اقلیمی به عنوان نمونه انتخاب شده و نقش اقلیم و محیط در شکل دهی مسکن روستاهای نمونه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.نتایج تحقیق نشان می دهد که واحدهای مسکونی روستایی در گونه های قدیمی روستاهای نمونه از پهنه های مختلف استان فارس، ضمن برخورداری از تعدادی مشابهت های ساختاری، دارای هویت خاصی متناسب با خصوصیات اقلیمی و محیطی روستا می باشند. این هویت، منتج از تاثیر عوامل و الگوهای معمارانه ای است که در این تحقیق به عنوان عوامل تاثیرگذار در شکل گیری مسکن روستایی مطالعه و معرفی شده اند. این پژوهش، با توجه به ارائه چارچوبی جهت شناخت تاثیر اقلیم و محیط بر معماری مسکن روستایی، می تواند نقش مهمی در تدوین شاخص های مسکن روستایی استان فارس داشته باشد.

متاسفانه با وجود پیشرفت دانش و توان مهندسی و تکنولوژی ساخت، هیچکدام نتوانسته است در بالا بردن کیفیت فضاها و ارزش های معماری متناسب با زندگی انسان معاصر کمک شایانی کند؛ به گونه ای که فضاهای معماری امروز به فضاهایی تک بعدی و فاقد معنا تبدیل شده و کیفیات یکسانی پیدا کرده اند. علاوه بر این، تکنولوژی موجب شده برخلاف تفاوتهای فرهنگی، اقلیمی، بومی که در محیط موجود می باشد، بناها در نقاط مختلف کشور یکسان شده و آنچنان تفاوتی با هم نداشته باشند. این موضوع موجب تقلیل کیفیت فضاها گشته و باعث شده، فضاها آنچنان دلچسب و مطبوع نباشند و کیفیت فضاها از بین برود؛ در حالی که با دقت در مسکن سنتی ایرانی که بر اساس تکنولوژی بومی شکل گرفته است به این موضوع پی می بریم که می توان با استفاده از تکنولوژی بومی در تمام نقاط خانه، حال و هوا و کیفیت های متفاوتی را بسته به کاربرد آن فضا به وجود آورد.یکی از راه های دست یابی به این کیفیت های از دست رفته، رجوع به تکنیک ها و روش های ساخت است که با توجه به جزئیات، مصالح و همچنین هم نشینی آن ها و ترکیب مناسب اجزا بتوان به سمت کیفیت مطلوب در خانه معاصر رسید. این کیفیات در معماری بومی ایرانی تجلی پیدا کرده است که در صورت توجه به آن می توان در طراحی مسکن امروز از آن استفاده کرد. بدین منظور در این مقاله با یک مطالعه اکتشافی نسبت به موضوع اصلی؛ بوم، به تکنولوژی و معماری بومی پرداخته و در ادامه پتانسیل های تکنولوژی های بومی مورد بررسی قرار گرفته و تاثیر آن بر فضا بررسی می گردد.این مقاله سعی دارد با شناخت پتانسیل های معماری بومی که در تکنولوژی های بومی نهفته، به ارائه راهکارهایی جهت طراحی فضایی با کیفیت و هویت ایرانی دست یابد.در پایان، در این مقاله به این نتیجه می رسیم که تکنولوژی یکی از عناصر اصلی کیفیت دهی در طراحی مسکن ایرانی است و باید به روشهایی که در این مقاله به اجمال ذکر می شود، توجه گردد.

محیط شهری پیچیده، پویا، متنوع و به عنوان یک منبع توسعه مطرح است که مستلزم ظرفیت بالای مدیریتی است و حکمرانی خوب شهری قابلیت فراهم کردن آن را دارد. الگوی حکمروایی خوب شهری به عنوان فرایند مشارکتی توسعه تعریف می شود که به موجب آن همه ذینفعان شامل حکومت، سازمان های غیردولتی و جامعه مدنی وسایلی را برای حل مشکلات شهری فراهم می کنند. در این الگو مسوولیت اجرایی مستقیم مدیریت شهری کمتر شده و امکان بیشتری برای برنامه ریزی و کنترل از پایین به بالا توسط سازمان های غیردولتی و نهادهای مردمی فراهم شده است. این مقاله با هدف سنجش میزان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری یاسوج بر اساس الگوی حکمرانی خوب شهری تدوین شده است و به بررسی معناداری رابطه بین معیارهای حکمرانی شهری (شفافیت و پاسخگویی، عدالت اجتماعی، آگاهی شهروندی، اعتماد اجتماعی و کارآیی و اثربخشی) به عنوان متغیرهای مستقل با متغیر وابسته مشارکت شهروندان در مدیریت شهری پرداخته است. نوع تحقیق کاربردی و روش مطالعه توصیفی - همبستگی می باشد. روش جمع آوری اطلاعات، پیمایشی از طریق پرسشنامه بود و تجریه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS صورت گرفت. حجم نمونه تحقیق با استفاده از فرمول کوکران 320 نفر محاسبه گردید. نتایج تحقیق نشان داد که از بعد ذهنی تمایل شهروندان به مشارکت در مدیریت شهری بالاست و بستر بسیار مناسبی برای مشارکت در شهر مورد مطالعه وجود دارد. اما در بعد عینی مشارکت شهروندان از سطح حداقلی پیروی می کند. بر اساس نتایج آزمون همبستگی پیرسون، بین معیارهای حکمرانی با متغیر وابسته، مشارکت شهروندان در مدیریت شهری با اطمینان %99 ارتباط معنی داری وجود دارد. همچنین نتایج آزمون مشخص کرد که بین معیارهای حکمرانی ارتباط متقابل و تنگاتنگی وجود دارد.

زندگی هر روزه شهروندان، گستره ای از ارتباطات و تعاملات اجتماعی و فعالیت ها در قالبی از فضاهای ساخته شده است. آشناپنداری شهروند با محل سکونتش در فرایندی از تجربه و آموزش ایجاد شده و تفاوت حس مکانی در اشخاص در شهرها و بافت های مختلف نتیجه تفاوت تجربیات حاصل از فعالیت ها و فضاها است. هدف این مقاله پرداختن به بررسی رابطه بین انباشت خاطره و فرهنگ بر کیفیت ادراک، تصویر ذهنی و سرزندگی شهروندان است تا از این گذر، بتوان مدیران، برنامه ریزان، طراحان و سیاست گذاران شهری را در جهت بهبود ارتباط شهروندان با محیط سکونتی آن ها و نیز افزایش سرزندگی محیط های شهری از طریق مشارکت دادن کاربران فضا در جهت تدوین چشم اندازهای توسعه های آتی یاری نمود. در این تحقیق، محور شهید چمران در شهر شیراز به عنوان محدوده مطالعاتی برگزیده شده و نظرات کاربران در خصوص عوامل محیطی موثر بر خاطره انگیزی در قالب پرسشنامه جمع آوری و تحلیل گردیده است. انتخاب محور چمران به دلیل اهمیت آن در حفظ و تقویت بخشی از هویت و حیات شهری کنونی و آینده کلانشهر شیراز پویایی، فعالیت پذیری، تنوع کارکردها و قابلیت شرایط بهبود محدوده در آینده در جهت افزایش سرزندگی شهری بوده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که حوزه های فعالیت و معنا از نظر کاربران واجد اهمیت بیشتری از عناصر کالبدی بوده و همین امر، اهمیت برنامه ریزی در جهت ارتقای فعالیت های تفریحی و اجتماعی را دوچندان می کند. در واقع برنامه ریزی برای بهبود عامل کالبدی نیز بایستی در جهت افزایش امکان شکل گیری فعالیت های متنوع و نیز بهبود تصویر و سیمای محیط در ذهن کاربران فضا باشد تا موجب ارتقای میراث هویت و خاطرات جمعی و تجمع میراث ناشی از زندگی هر روزه شهروندان در محیط های شهری گردد.

بعد از انقلاب اسلامی، به دلیل نامناسب بودن وضعیت مساکن در نواحی روستایی، برنامه ریزی جهت بهبود این مساکن در روستاهای کشورمان به یکی از مهم ترین دغدغه های دولت ها تبدیل و در طی برنامه های توسعه، برنامه های مختلفی جهت بهبود آن به اجرا گذاشته شد در همین راستا، از اواخر برنامه سوم توسعه، دولت اعتبارات بهسازی مساکن را در سطح وسیعی در اختیار روستاییان قرار داده است سوالی که در این زمینه مطرح می شود این است: ارائه این اعتبارات تا چه میزان توانسته است بهبود کیفیت زندگی را در نواحی روستایی در پی داشته باشد. در تحقیق حاضر، به بررسی نقش اعتبارات بهسازی مسکن در بهبود کیفیت زندگی روستاییان و در چهار بعد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی پرداخته شده است. روش تحقیق به صورت توصیفی - تحلیلی، روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه و مصاحبه)، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و استنباطی (آزمون فریدمن، رگرسیون خطی، آزمون T تک نمونه ای و ویلکاکسون) صورت گرفته است. جامعه آماری تحقیق حاضر، خانوارهای روستاهای بالای بیست خانوار دهستان معجزات می باشد که بین سال های 1390- 1384 اعتبارات بهسازی مسکن را دریافت کرده اند که شامل 1428 خانوار می باشد، جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که حجم نمونه لازم جهت تکمیل پرسشنامه ها 225 خانوار محاسبه گردید. نتایج به دست آمده از تحقیق نشان می دهد، اعتبارات دریافتی بیشترین تاثیر را در شاخص های بعد کالبدی و کمترین تاثیر را در بعد اقتصادی و شاخص های آن داشته است.

ژئوتوریسم به معنای گردشگری جغرافیایی است که به طور ضمنی بر ویژگی های زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی به عنوان بستر کلیه فعالیت های انسانی و خصیصه های جغرافیایی تاکید دارد. از این رو رسالت ژئوتوریسم در مقایسه با انواع دیگر توریسم پایدار، حفظ کاراکترهای جغرافیایی یک مکان است. به جای تمرکز بر یک بعد خاص از تجربه سفر مانند محیط، فرهنگ و...، ژئوتوریسم جنبه های گوناگونی از تجربه های یک سفر را شامل می شود. بنابراین ژئوتوریسم علاوه بر معرفی توان های صحیح از یک مکان ژئومورفولوژیکی برای جذب گردشگر، سعی در افزایش دانش توریست دارد و همراهی افراد محلی در فرایند بازدید از مکان های ژئومورفولوژیکی نیز باعث می شود که توریست از بازدید خود رضایت کامل داشته باشد و از طرف دیگر این سفر نهایت فایده را برای بهبود زندگی افراد محلی دارد و در نهایت، محیط به بهترین نحو و بدون هیچ گونه آسیبی مورد استفاده قرار می گیرد. هدف ژئوتوریسم در پایداری کل منطقه و حفظ خصوصیات جغرافیایی مکانی که مورد بازدید قرار می گیرد، متجلی می شود و منجر به تقویت و افزایش مکان های ژئومورفولوژیکی می شود که شامل محیط، میراث فرهنگی و رفاه ساکنان آن شده موجبات توسعه پایدار منطقه نمونه گردشگری را فراهم می سازد. با این رویکرد هدف از تحقیق حاضر ارزیابی تعدادی از ژئوسایت های موجود در روستای کندوان با استفاده از روش ارزش علمی و ارزش افزوده می باشد. این روستا از توابع شهرستان اسکو و در 62 کیلومتری جنوب غرب شهر تبریز واقع شده است. روستای کندوان یکی از سه روستای صخره ای جهان می باشد با این امتیاز که هنوز روح زندگی در آن جاری است. روستای مذکور با وجود پتانسیل ژئوتوریستی به لحاظ واقع بودن در دامنه های غربی کوهستان سهند از منابع باستان شناختی و همچنین آب و هوایی و پدیده های ژئومورفولوژیکی نیز برخوردار است ولی هنوز دارای جایگاه مناسبی در داخل و خارج از کشور نیست. لذا در راستای اهداف پژوهش حاضر، اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع کتابخانه ای و عملیات میدانی جمع آوری شده و با استفاده از روش ارزش علمی و ارزش افزوده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. به طوری که در روش پژهشی مقاله حاضر ارزش اکولوژیکی، زیباشناختی، فرهنگی، ارزش اقتصادی و ارزش علمی ژئوسایت های مورد مطالعه به صورت کمی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که ارزش علمی ژئوسایت های موجود ارجحیت بالایی نسبت به ارزش افزوده در آن ها می باشد و این مساله نشانگر عدم سرمایه گذاری های جهت یافته در ایجاد زیرساخت ها، معرفی پدیده های ژئوتوریستی و بی توجهی آژانس های داخلی برای برگزاری تورها در مناطق نمونه گردشگری است. همچنین مشخص شد که خانه های صخره ای از نظر ارزش افزوده و ارزش علمی نسبت به سایر ژئوسایت های موجود در ارجحیت بالایی هستند که از زیباشناختی و سطح جذابیت بالای خانه های صخره ای نشات می گیرد.