مطالعات ادبیات کودک
سال:1391 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:7

کودکان گروه سنی الف (سال های پیش از دبستان) از نظر درک مفهوم زمان، با دیگر گروه های سنی تفاوت دارند؛ زیرا خردسالان، به ویژه تا شش سالگی، درک کاملی از مقوله زمان ندارند و در مواردی مانند تخمین طول مدت، درک تفاوت میان گذشته و آینده و توان تشخیص به هم ریختگی نظم زمان، با دشواری هایی روبه رو می شوند. از این رو، باید در اشعار روایی کودکان، به میزان درک آنان از زمان توجه نشان داد و میان این میزان درک و چگونگی نمایش زمان، هماهنگی برقرار کرد. مقاله حاضر، کوشیده است تا با توجه به ویژگی های ذهنی کودکان و مراحل رشد شناختی آنان، عنصر زمان در اشعار روایی کودکان گروه سنی الف (با نمونه گیری از 6 دفتر شعر ناصر کشاورز) پرداخته شود. نتیجه به دست آمده نشان می دهد که «زمان پریشی» و «شتاب منفی» زمان روایت، از این رو که با رشد ذهنی کودکان از زمان تناسب ندارد، باید با دقت بیش تری در روایت کودکان گروه سنی الف به کار گرفته شود؛ اما «نظم و ترتیب» و «شتاب ثابت» و «شتاب مثبت» روایت، از این رو که با فضای ذهنی کودکان تناسب بیش تری دارد، می تواند در این دسته از روایت ها به کار رود. بررسی و تحلیل زمان روایت در شش دفتر شعر (ویژه گروه سنی الف) از ناصر کشاورز، این نتیجه به دست آمد که نظم، شتاب ثابت و شتاب مثبت، بیش ترین کاربرد را در اشعار وی داشته و از میان این سه، پرکاربردترین شیوه، شتاب ثابت بوده است.

این مقاله بر آن است تا بر پایه نظریه نیکولایوا درباره روایت شناسی، ابعاد روایت مندی را در داستان سه سوت جادویی از احمد اکبرپور که از داستان های جدید نیز وی است، بررسی و تحلیل کند؛ نیکولایوا از سال 2003 دیدگاه هایی تازه در پیوند با روایت شناسی ادبیات کودک ارائه داد و برتری های روایت شناسی را به عنوان روی کردی جدا از دیگر شیوه های نقد ادبی یادآور شد. در این نظریه تمرکز وی بر ابعاد روایت مندی و عناصر آن یعنی شخصیت پردازی، زاویه دید و زمان مندی است و معتقد است این عناصر ساختار روایی داستان های کودک را تشکیل می دهند. یافته های پژوهش نشان داد اکبرپور با ارائه راه کارهایی نوین، که نیکولایوا در نظریه خود به عنوان نقاط قوت داستان های کودک به آن ها اشاره می کند، توانسته تا حدودی به جذابیت داستان کمک کند؛ از جمله این شگردها روزنه و پیرنگ باز داستان و توصیف دقیق صحنه ها و جزئیات است. با وجود این که اکبرپور در این داستان کوشیده با آزمودن شیوه های تازه اثری متفاوت بیافریند، اما به نظر می رسد آن گونه که باید نتوانسته از عهده کار برآید؛ چون لحن یک نواخت شخصیت ها و غلبه صدای راوی بر شخصیت ها از انسجام و قدرت مندی اثر می کاهد و نمی گذارد، ویژگی های مثبت اثر، آن چنان که شایسته است، جلوه کنند.

داستان موش و گربه و تقابل آن ها مضمونی رایج در ادب فارسی است. موش و گربه عبید به دلیل شهرت آن میان مردم و کودکان بارها جزو ادبیات مکتب خانه ای و در شمار کتاب های درسی چاپ شده است. این داستان از داستان های پرخواننده در میان کودکان و از کتب پرشمارگان در تاریخ نشر ایران به حساب می آید. داستان های موش و گربه در آثار ادبی فارسی بازتاب گسترده یافته و داستان های کوتاهی در قالب نظم و نثر نگاشته شده است؛ علاوه بر آن، داستان های بلندی نیز به تقلید از موش و گربه عبید زاکانی نوشته شده است. پانزده نمونه و اقتباس از موش و گربه شناسایی شده که عبارتند از: تخمیس موش و گربه چرکچی، مخمس موش و گربه ادیب، موش نامه افسر، موش و گربه شائق، موش و گربه نهاوندی، زرندیه، خوک نامه، پندنامه، گلشن هوش در جدال موش و گربه، همیان موش و گربه، موش و گربه ناشناس، نخبه النصایح فی قصه الفار والهره، موش و گربه شیخ بهایی و موش و گربه روایت شفاهی.

راوی اول شخص، راوی «درون داستانی» است و خود یکی از شخصیت های داستان - که درگیر حوادث داستانی است - به شمار می رود. این راوی، گاه قهرمان داستان و گاه شاهد ماجراهاست. «صدا» اصلی و غالب در روایت اول شخص، صدای راوی است. همچنین «کانونی گر» اصلی این نوع روایت نیز خود راوی به شمار می رود. بررسی کارکردهای راوی اول شخص در شعر روایی کودکان گروه سنی الف، نشان از قابلیت ها و امکان های بسیار این شیوه روایت در شعر کودک دارد. استفاده از راوی اول شخص در شعر کودکان گروه سنی الف، تاثیرات تربیتی و آموزشی این اشعار را افزایش می دهد. البته به کارگیری این نوع راوی، به دلیل ظرافت های کاربرد «صدا» و «کانونی گر» کودک گروه سنی الف، کار دشواری است و باید به دقت انجام گیرد. بررسی دو مجموعه شعر از ناصر کشاورز و مصطفی رحماندوست، بسامد بالای کاربرد راوی اول شخص را در شعر این گروه سنی، تایید می کند.

فانتزی، از مهم ترین و پرکاربردترین قالب های ادبی کودکان و نوجوانان امروز است. قالبی که به نویسنده، امکان می دهد با خلق فضایی خیال انگیز، رمزآلود، هراس آور، جادویی و تخیلی، مخاطب خود را درگیر تجارب فوق العاده و شگفت انگیز کند تا علاوه بر لذت و سرخوشی، به تعریف جدیدی از جهان هستی برسد. احمدرضا احمدی از سال 1348 با کتاب نسبتا جنجالی «من حرفی دارم که فقط شما بچه ها باور می کنید» تا «کبوتر سفید کنار آینه» سال 1389، دست به خلق آثار متنوعی در زمینه ایجاد فانتزی زده است که برخی از ویژگی های آن، در شعرهای موج نو او نیز دیده می شوند. ویژگی هایی مثل ساختارشکنی، آفرینش واقعیت های خیالی، پیش بینی ناپذیری، آشنایی زدایی، نسبی گرایی، بازی های زبانی، و.... در این مقاله کوشش شده تا با بررسی یکی از کودکانه های احمدرضا احمدی و توجه به زمینه های مشترک و مناسبات زمانی مشابه بین گسترش فانتزی و شکل گیری شعر موج نو، چشم انداز روشن تری از کودکانه های احمدرضا احمدی و هم از شعر موج نو او، پیش چشم مخاطب، گسترده شود. بی تردید در این پویه، هم می توان به زیبایی های نهفته در اثر پی برد و هم به گونه ای از پیوند میان کودکانه های احمدرضا احمدی و شعر موج نو او، آگاهی یافت.

هدف: هدف پژوهش ارزیابی داستان های دینی منتشر شده برای کودکان و نوجوانان بین سال های 1380- 1385 از نظر کیفیت محتوا، ساخت و پرداخت، زبان و بیان و شیوه نگارش است.روش: پس از بررسی پایگاه اطلاع رسانی خانه کتاب ایران که یکی از پایگاه های معتبر در معرفی کتاب های منتشر شده در کشور هست تعداد 291 عنوان اثر داستانی بین سال های مورد بررسی شناسایی شدند که با استفاده از روش تحلیل محتوا مورد ارزیابی قرار گرفتند.یافته ها: داستان های شناسایی شده از نظر کیفیت محتوا، ساخت و پرداخت و کیفیت زبان و بیان مورد ارزیابی قرار گرفتند که یافته ها نشان داد که نگفتن منابع و مآخذ، ارائه نصیحت مستقیم و داشتن تعصب، و در بخش کیفیت محتوا، رساندن پیام مورد نظر به خواننده همراه با نتیجه گیری و افتادن در دام پند و شعار، رواج آسان پسندی و خلاقانه نبودن آثار و ترسیم مبالغه آمیز شخصیت های مذهبی در بخش ساخت و پرداخت، پایبند نبودن نویسندگان به توضیح کلمات و اصطلاحات دشوار و نامفهوم در پانویس، سلیس و روان نبودن زبان اثر در بخش کیفیت زبان، بیان و شیوه نگارش به عنوان مهم ترین مشکلات داستان ها شناسایی شدند که برای برطرف کردن نارسایی های شناسایی شده راه کارهای ابتدایی ارائه شده است.

ردپای پژوهش هایی با موضوع ادبیات کودکان و نوجوانان را در رشته های متنوعی می توان یافت. طبیعی است که هر یک از این پژوهش ها با توجه به پرسش ها و رشته های مرتبط با خود، از روش شناسی ها و روی کردهای گوناگونی بهره جسته اند. در پژوهش حاضر برای ارائه ترسیم شناختی کلی از وضعیت روش های پژوهش در ادبیات کودک و نوجوان، 164 پایان نامه در حوزه یادشده شناسایی و با تکمیل مشخصات کتاب شناختی و چکیده این آثار مطالعه ای با روش تحلیل محتوا بر آن ها انجام شد. از مجموع 164 پژوهش شناسایی شده، 40 اثر با رویکرد کیفی، 48 مورد با روی کرد کمی 12 پژوهش به کمک روش های ترکیبی، و 51 عنوان نیز به روش سندی/ کتابخانه ای صورت گرفته است. در این میان 13 پایان نامه نیز وجود دارد که به ترجمه، تدوین کتاب شناسی، یا بازنویسی آثار کهن پرداخته اند. تاکنون بیش ترین پایان نامه با موضوع ادبیات کودک و نوجوان در رشته کتابداری و اطلاع رسانی (53 عنوان) به انجام رسیده است. در مقابل برخی رشته ها مانند زبان و ادبیات فارسی و علوم تربیتی، با وجود داشتن گرایش های مختلف، همچنان سهم کم تری را در این حوزه دارند. روند رشد کمی پژوهش ها نشان دهنده سیر صعودی است که در دهه هشتاد به اوج خود یعنی 72 عنوان پایان نامه رسیده است. به نظر می رسد از میان هفت مقوله شناسایی شده در پژوهش های ادبیات کودک و نوجوان، آثار منتشر شده در این حوزه در قالب شعر، داستان، و... بیش تر توجه پژوهش گران را به خود جلب کرده اند. این موضوع نشان گر ارتباط میان روش های پژوهش و مقوله های پرطرف دار نیز هست. موضوع هایی که در مطالعات این حوزه مطرح می شوند، آن قدر گسترده و متنوع هستند که پاسخ گویی به هر یک به استفاده از روش خاصی نیاز است.