عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)
سال:1396 | دوره:13 | شماره:52 |تعداد مقالات:14

تالستوی یکی از بزرگترین نویسندگان جهان است که در آثار خود به موضوعات فلسفی-عرفانی نگاه ویژه ای دارد. این نگاه به خوبی در داستان«پسرتعمیدی» مشهود می باشد و شاید برای خواننده شرقی به- ویژه ایرانی، قرابت مفهومی آشکاری نیز داشته باشد.مقاله حاضر به بررسی این اثر می پردازد و سعی برآن دارد تا با نگاهی مفهومی به بررسی بسترهایی بپردازد که شباهت میان داستان فوق را با ادبیات و عرفان ایرانی-اسلامی موجب گردیده است و تلاش بر آن بوده است تا ضمن پرده برداشتن از این شباهت ها نشان داده شود که داستان «پسرتعمیدی» تداعی کننده برخی از داستان های قرآنی است و هم آنکه گناه و توبه که در عرفان ایرانی دارای جایگاه ویژه ای است در این داستان نیز نقش مهمی دارد. موضوع اصلی داستان آن گونه که نویسنده بزرگ این اثر بیان می کند برخاستن با نیکی در برابر بدی است که هم در ادبیات فارسی و هم در دین اسلام به آن مکررا تاکید شده است.

مفتاح الغیب قونوی مهم ترین اثری است که در علم عرفان نظری نگاشته شد و مصباح الانس فناری نیز چونان شرحی تفصیلی بر مفتاح الغیب در استدلالی کردن مباحث عرفانی سهم بسزایی دارد. اما فصل پایانی بخش فاتحه مصباح الانس، اختصاص به مباحث سیر و سلوک دارد که فناری در این فصل، طریقه خواجه عبداله انصاری را در منازل السائرین مطرح می کند که در واقع بازنویسی طرح فرغانی در منتهی المدارک است، زیرا فرغانی منازل سیر و سلوک خواجه عبداله انصاری را بر وفق مبانی مکتب استادش قونوی، تقریر و عرفان عملی را از منظر عرفان فلسفی مورد بررسی قرار داده است. امام خمینی (ره) نیز در تعلیقات خود بر این فصل از مصباح الانس، برخی از منازل سلوکی خواجه عبداله را با تقریر فرغانی مد نظر قرار می دهد و نکات بدیعی را، خصوصا از منظر عرفان نظری، گوشزد می کند. این تعلیقات را به واقع می توان قرائت امام از منازل سلوکی فرغانی خواند که در مجموع، همدلانه نگاشته شده است.

این مقاله با استفاده از منابع دست اول و با روش توصیفی- تحلیلی به مقایسه آرا حمدون قصار، صوفی سده سوم اسلامی و لائوتسه، زاهد سده های نخستین تائویی در باب زهد می پردازد. ضرورت این تحقیق بر شباهت های ظاهری مفهوم ملامت و وووی در آرا حمدون قصار و لائوتسه است که باعث می شود یک محقق تطبیقی، به بررسی مقایسه ای دراین زمینه علاقه مند گردد. از مجموع مباحث نتیجه می شود که مفهوم وووی در آرا لائوتسه دارای سنتی مرتاضانه است که علی رغم ویژگی های مثبت آن به مانند انجام اعمال در خاموشی، اخلاص، طریقت و نفی ظاهر، پذیرش آن منجر به فقر، بی عملی، سلب مسوولیت، بی تفاوتی و زهد افراطی می شود، در حالی که مفهوم ملامت در آرا حمدون، دارای سنتی عابدانه است که بنیان اصلی آن بر عمل گرایی، مسوولیت بیشتر، حفظ تقوا و شریعت است. در نتیجه، مفهوم زهد در افکار این دو متفاوت است.

عرفان اسلامی (Islamic mysticism) را می توان به عرصه وسیعی تعبیر کرد که عرفان نظری و عملی را در بر می گیرد و با طریقت تصوف هم آمیختگی دارد و در مواردی تلقی یکسان یا مختلفی از آن دو می شود و در بسیاری از موارد، بزرگانی که در این عرصه شناخته شده هستند از آن حد و مرزی که باید در آن فعالیت می کردند قدم فراتر نهادند و گاه نیز دچار زیاده روی هایی در این عرصه شدند. داوود طائی یکی از شخصیت های شناخته شده در تصوف اسلامی است و حکایت های زیادی درباره وی در متون عرفانی ادب فارسی وجود دارد که اغلب تکراری هستند و به شیوه های زبانی مختلف، در کتب مختلف نقل شده اند.

پژوهش حاضر، تبیین معنای تاویل عرفانی واژه «خلیفه» در سوره بقره می باشد. نظر به اهمیت بررسی واژگان و اصطلاحات قرآنی، این پژوهش پس از بررسی معنای لغوی این واژه با تدبر در آیات 30 الی 39 سوره بقره به دریافت مفهوم عرفانی «خلیفه الهی» اقدام نموده و با استفاده از مفاهیم واژگان و عبارات کلیدی موجود در آیات مذکور، به نظر می رسد به معنای عرفانی این لقب در انسان دست یافته است. در همین راستا، ساختار وجودی «آدم» و رسالتش نیز مفهوم یابی شده است.در این تحقیق، تاثیر تعلیم حقیقی «الاسماء کلها» در ساختار انسان مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه به دست آمده این است که: تجلی کامل اسماء الهی در وجود نوع انسان، شاید عامل اصلی برای تحقق صفت «خلیفه الهی» در او باشد. وقوع این امر، فرمانبرداری قوای همه عالم را از انسان در پی خواهد داشت که در قالب سجده ملائکه بر آدم در قرآن از آن تعبیر شده است. در حقیقت ائمه علیهم السلام کسانی هستند که اسما و صفات «رب العالمین» در معنای اتم و اکمل خود، در آنها از قوه به فعل در آمده است و این معنای تاویل عرفانی «علم الاسماء کلها» است.

موضوع مقاله، تاملی عرفان شناختی در داستان ماهان کوشیار در هفت پیکر نظامی است. این پژوهش درپی جواب دادن به این سوال است که در شعر نظامی، داستان ماهان کوشیار از چه ساختاری برخوردار است و چه مولفه هایی دارد؟ این مولفه ها در اندیشه و شعر او به چه صورتی به کار رفته است؟ «شناخت» و «عرفان»، چه راه کارهایی برای سیر داستان انجام داده اند؟در این مقاله، تحلیل محتوایی (Content Analysis) شیوه بررسی اشعار است که با استفاده از آن و تجزیه و تحلیل داده های متن، به ابعاد گوناگون سوال های طرح شده پاسخ داده شده است. انسان گرایی و رهایی انسان از مشکلات موجود-البته با ساختار و چهارچوبی که نظامی هنگام طرح داستان ایجاد کرده است- و راه کارهایی که عرفان و شناخت انسان ارائه کرده است، از مهم ترین مبانی تحلیل این داستان محسوب می شود.

بابا افضل، فرزانه سده ششم، در عین آنکه نقطه مرکزی هستی یا وجود انسان را نفس وی می انگارد، در همان حال او را هم صاحب خرد می بیند به گونه ای که جدا کردن این دو، یعنی نفس و خرد ره یافته از هم امری محال است. در دیدگاه بابا افضل ادراک و دریافت همان حقیقت است، از این رو در اندیشه این حکیم، خودآگاهی حرکتی است که انگیزه و شوق آن در خود نفس انسان پدید می آید. نفس به جهت هم سرشت بودن (همجنسی) با اسباب یاری دهنده روحانی، فقط از این اسباب می تواند بهره مندی شایسته یابد تا با شایستگی از نقصان و فرا افتادگی در چاهسار دنیا رهایی یابد و به جاودانگی و رستگاری دست پیدا کند. در اندیشه بابا افضل از آنجا که هر موجودی خاصیتی دارد که فقط در مرتبه همان خاصیت می تواند کمال خاص خود را پیدا کند، با سعادت ها و شقاوت هایی که نه سعادت محض اند و نه شقاوت محض رو به رو می شویم.اما انسان متفکر خردمند در نهایت سلوک معرفتی خود و در پناه خرد می تواند به امن مطلق دست یابد.

در جهان بینی مولانا آنچه بر «رفتار کاینات» تعبیر می شود و به عنوان رفتار طبیعت و طبایع اشیا می شناسیم، «عادت خداوندی» است که بر اراده الهی جاری است و در حقیقت قضای الهی که همان برنامه خداوندی برای مدیریت عالم است، چون فرماندهی بر روی عادات نشسته است و آن ها را می گرداند. از دیدگاه مولانا درک لایه های زیرین و جان و مغز عالم حقیقت و حقیقت عالم، در گرو رمزگشایی و رازگشایی بطون عالم طبیعت می باشد و در این مقام است که احاطه خداوند بر عالم و حاکمیت او بر کاینات پرده از رخسار برداشته و حقیقت وجودی خود را نشان خواهد داد. چنین نگرشی نسبت به پدیده های عالم، در پاره ای از داوری های واپسین که ما درباره ساختار عالم می کنیم، تاثیر گذار بوده، نسبت انسان را با خداوند، جهان هستی و انسان های دیگر مشخص می کند. در حقیقت آنچه در تبیین رفتارشناسی کاینات مورد نظر ماست، نه تبیین صور فلکی و اجرام آسمانی، بلکه فعل و انفعالات نهفته در عالم هستی است که از طریق مدیری محیط بر عوالم اداره می شود که در تاویل عرفانی آن، ماحصلی جز نیل آدمی به جان جهان ندارد. مولوی این کنش درونی هستی را عشق می داند و راه رهایی و جاودانگی را عاشقی می شناسد. از نظر مولانا خواست و مشیت الهی بر محور عشق می چرخد و زمانی که خود را با این کشش و کنش عظیم جهان هستی پیوند می دهیم از همه محدودیت های فردی و ظاهری رهایی می یابیم و به جان جهان می پیوندیم.

وحدت وجود به عنوان دیدگاهی با منشا عرفانی، قدمتی دیرینه دارد که ردپای آن را می توان در هند باستان و در افکار فلاسفه پیش از سقراط در یونان و روم پی گیری کرد. هرچند در عرفان اسلامی نیز ابن عربی، نخستین عارف معتقد به این اصل نیست، اما اولین کسی است که با وارد کردن این اصل به مباحث نظری و فکری به آن توسع و تثبیت بخشید. از جمله شاعران دیگری که به این مطلب نظر داشته اند می توان به عراقی، مولوی، عطار نیشابوری و... اشاره کرد. شمس مغربی نیز از شاعرانی است که توجه زیادی به این مطلب و دیدگاههای ابن عربی داشته است.با عنایت به این که نظریه مذکور، ذاتا پارادوکسیکال و متناقض نما است و ادراک آن نوعی حیرت و هیبت در اندیشه و نفس شخص مدرک پدید می آورد، ازین رو بیان مطالب عرفانی مغربی، در نظر خواننده مبهم به نظر می رسد. در این مقاله به واکاوی شاخصه های وحدت وجود در اشعار شمس مغربی و ایضاح شاخصه های آن پرداخته شده است.

عرفان عاشقانه، رابطه بین خدا و انسان را از رابطه بین حاکم و محکوم، خواجه و رعیت و حتی عابد و معبود، به عاشق و معشوق و معشوق و عاشق فراتر برده و از این رو نمایشگاه عالی ترین روابط انسان با خدای خویش است. بر بنیاد این نگرش عرفانی، انسان معشوق و محبوب خداوند است که در لحظه ای خاص و طی تجربه ای شگرف با وام گیری از عشق الهی، به ناگاه در عین معشوقی، عاشق و در عین محبوبی، محب می گردد. عرفان وحدت شهودی نیز، عرفانی است مبتنی بر تجربه وحدت و مدعی اینکه طی این تجربه، عارف از ماسوی اله غافل و تنها متوجه حق می گردد. در این عرفان ثنویت بین حق و خلق تصریح و بر این اساس، امکان جمع با عرفان عاشقانه ممکن می شود. عرفان وحدت وجودی نیز عرفانی است مبتنی بر این مدعا که عارف طی تجربه عرفانی خویش به معرفتی مشعر بر وحدت و یگانگی خلق و حق دست یازیده و در می یابد که ثنویت بین خدا و ماسوی اله درعین وقوع، اصیل و بنیادی نیست.بنابر آنچه رفت، این مقاله می کوشد تا در عین صحه گذاشتن بر این مدعا که عرفان مبتنی بر وحدت شهود، مستعد عرفان عاشقانه است، علیه مدعای«عدم امکان جمع میان عرفان مبتنی بر وحدت وجود و عرفان عاشقانه»، دو دلیل، یکی مبتنی بر واقع و دیگری، مبتنی بر عقل، اقامه کند.

«فقر» یکی از مراحل سیر و سلوک عرفانی و در لغت به معنای نیاز و احتیاج است و در اصطلاح صوفیه، نیازمندی به خدا و بی نیازی از غیر اوست. «فقر و غنا» در ادبیات ایران و به خصوص در آثار عرفانی، سابقه ای کهن و جایگاهی والا دارد. فقر در لغت به معنای درویشی و نداری و «غنا» نقطه مقابل آن و به معنی توانگری، بی نیازی و دولتمندی است. سالک در این وادی به صفت عدم اصلی و فقر ذاتی خود برمی گردد و به آن اقرار می کند.فقر از مسائل مهم عرفانی است و علاوه بر شاعران که در دیوان های خود به آن اشاره کرده اند خود عرفا نیز در این زمینه نظریه پردازی می کنند. این جستار که با روش تحلیلی و توصیفی انجام گرفته است بر آن است که مقوله فقر را از دید دو عارف (انصاری و مولانا) همراه با شواهد شعری تبیین و تفسیر کند و آن را از دید عرفان مورد بررسی قرار دهد.

عرفان اسلامی که ملهم از آموزه های وحیانی است، به استناد آیه شریفه «سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین انه الحق» (فصلت/53)، سلوک اهل طریقت را شامل سیر آفاقی و سیر انفسی محسوب می دارد.عطار که در شاهکارهای منثور و منظوم عرفانی خود، به تبیین نحوه سلوک عارفانه پرداخته است، به سیر آفاقی عنایتی ویژه داشته و سالک طریقت را بدان توجه داده است.در اندیشه عارفانه عطار، سیر آفاقی بر سیر انفسی تقدم دارد. او به مصداق «المجاز قنطره الحقیقه »، مشاهده مظاهر عالم را، که مظهر اسماء و صفات حق محسوب می شوند، لازمه سلوک صوفیانه می داند و درک کیفیت ارتباط موجودات با یکدیگر و با خالق هستی را باعث مشاهده جلوه و جمال حق در عناصر خلقت می شمارد.سیر آفاقی عطار، از مرحله ماده و طبیعت، تا مرحله روح و جان و تا عالم ملکوت ادامه می یابد. او با نگاه نافذ خویش، حجاب های گوناگون را از چهره مظاهر هستی بر می دارد و به باطن آنها راه یافته، و حقیقتی واحد را در وجود ممکنات عالم، ساری و جاری می بیند و در سایه نظریه وحدت شهودی خود، به مبدا حقیقی جهان- که نهایت آمال اهل عرفان است- متصل می گردد.

داستان دل دادگی «رابعه و بکتاش» در «الهی نامه» یکی از شورانگیزترین داستان های منظوم عاشقانه و عارفانه کهن ادب پارسی است که نغمه گر نوای دل نشین و جان افزای آن، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، شاعر نامی و پر آوازه قرن ششم هجری قمری است. او از مفاخر و نام آوران بزرگ ادبیات عرفانی و مثنوی های عاشقانه است که نه تنها در بحر معانی فرید، بلکه در خلق داستان های ناب و دل نواز عاشقانه و عارفانه نیز بس بی بدیل است. در میان آثار عطار، مثنوی هایش به سبب وسعت دامنه معانی و داشتن مفاهیم گوناگون و سبک داستانی و در عین حال رمزی، در بیان نکات و دقایق عرفانی، جاذبه ایی بس شگرف دارد و از آن جایی که در سخنان عطار همواره احوال روح را باید جستجو کرد، پس به همین سبب نیز او در مثنوی «الهی نامه»راوی داستان عارفانه و عاشقانه ایی می شود با نام «رابعه و بکتاش» که تماما تفسیر و تصویر روح است. رابعه، قهرمان اصلی این داستان که نقش دختری عاشق و دل باخته را ایفا می کند، نمادی از «روح» و معشوق او، «بکتاش»، رمزی از «نفس» آدمی است که شوریده روزگار از آغاز تا پایان این داستان را به توصیف سیر رستگاری رابعه «روح» و سیر تکامل بکتاش «نفس» اختصاص داده است.